YERİNDEN YÖNETİM
Yerinden yönetim idareleri yer bakımından yerinden yönetim ve hizmet bakımından yerinden yönetim olmak üzere ikiye ayrılır.
Yer Bakımından Yerinden Yönetim İdareleri
1982 Anayasası’nda mahalli idarelere ilişkin genel esaslara 127. Maddede yer verilmiştir.
Mahalli idareler
Madde 127 – Mahalli idareler; il, belediye veya köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları, gene kanunda gösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzelkişileridir.
Mahalli idarelerin kuruluş ve görevleri ile yetkileri, yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/12 md.) Mahalli idarelerin seçimleri, 67 nci maddedeki esaslara göre beş yılda bir yapılır. (Mülga ikinci cümle: 21/1/2017-6771/16 md.) Kanun, büyük yerleşim merkezleri için özel yönetim biçimleri getirebilir.
Mahalli idarelerin seçilmiş organlarının, organlık sıfatını kazanmalarına ilişkin itirazların çözümü ve kaybetmeleri, konusundaki denetim yargı yolu ile olur. Ancak, görevleri ile ilgili bir suç sebebi ile hakkında soruşturma veya kovuşturma açılan mahalli idare organları veya bu organların üyelerini, İçişleri Bakanı, geçici bir tedbir olarak, kesin hükme kadar uzaklaştırabilir.
Merkezi idare, mahalli idareler üzerinde, mahalli hizmetlerin idarenin bütünlüğü ilkesine uygun şekilde yürütülmesi, kamu görevlerinde birliğin sağlanması, toplum yararının korunması ve mahalli ihtiyaçların gereği gibi karşılanması amacıyla, kanunda belirtilen esas ve usuller dairesinde idari vesayet yetkisine sahiptir.
Mahalli idarelerin belirli kamu hizmetlerinin görülmesi amacı ile, kendi aralarında Cumhurbaşkanının izni ile birlik kurmaları, görevleri, yetkileri, maliye ve kolluk işleri ve merkezi idare ile karşılıklı bağ ve ilgileri kanunla düzenlenir. Bu idarelere, görevleri ile orantılı gelir kaynakları sağlanır.
Anayasaya göre mahalli idareler il belediye ve köydür. Her ne kadar sayılmasa da büyükşehirler de yerinden yönetim idaresidir.
İl Özel İdaresi
Ülkemizde il denildiğinde iki şey anlaşılmalıdır. Bunlardan birincisi AY 126da geçen merkezden yönetimde bir idari bölünme şekli olarak karşımıza çıkan il, ikincisi AY 127 de geçen kamu tüzelkişiliğine sahip yerinden yönetim idaresi olan ildir.
İl özel idaresi, ilim kurulmasına dair bir kanunla kurulur ve ilin kaldırılmasıyla tüzel kişiliği sona erer. Yani bir yerde il kurulduğunda o yerde il özel idaresi de kurulmuş olur. Büyükşehir belediyelerinde il özel idaresinin varlığına son verilmiştir bu durum her ne kadar anayasaya aykırı gözükse de AYM bunu anayasaya uygun görmüştür. İl özel idaresi tüm il sınırları içinde faaliyet gösterir. İl özel idarelerinin kanunla kendisine tanınan görevleri yerine getirebilmeleri için bir gelir kaynağına sahip olmak zorundadır. Bu da mali özerkliğin teminatı konumundadır. İl özel idarelerinde denetim iç ve dış olmak üzere iki türlüdür. Denetim, iş ve işlemlerin hukuka uygunluk mali ve performans denetimini kapsar ayrıca mali işlemler dışında kalan diğer idari işlemleri iç işleri bakanlığı ya da görevlendireceği bir vali tarafından denetlenir.
İl Özel İdaresi Organları
Vali, il genel meclisi ve il encümeni il özel idaresinin organlarıdır.
Vali
Vali, il özel idaresinin başı ve kamu tüzel kişiliğinin temsilcisi konumundadır.
İl Genel Meclisi
İl genel meclisi, il özel idaresinin karar organıdır. Anayasadaki mahalli idarelerin karar organlarının seçimle iş başına geleceği hükmünden hareketle il genel meclisi üyeleri seçmenler tarafından seçilerek göreve gelir. Seçilme yeterliliğine sahip her vatandaş siyasi parti listesi aracılığıyla ya da bağımsız olarak aday olabilir.
İl Encümeni
İl encümeni, karar alan uygulayan ve görüş bildiren bir kurul niteliğindedir. İl encümenliği tartışmalı bir konudur. Karar organı olup olmaması AY 127 kapsamında olduğu için oldukça önemlidir. Karar organı niteliğinde olduğuna dair birtakım işaretler de bulunmaktadır.
Belediye
Belediyeler 2005 tarihli 5393 sayılı Belediye Kanunu çerçevesinde teşkilatlanmıştır. İl ve ilçe merkezlerinde belediye kurulması zorunludur. Bunun dışında belediye kurmak için azami 5.000 ve üzeri olan yerlerde cumhurbaşkanı kararı ile belediye kurulabilmektedir. Nüfusu 2.000 altına düşen belediyeler yine cumhurbaşkanı kararı ile köye dönüştürülür ancak ilçe sınırları içinde kurulan belediyeler nüfusları bunun altına düşse bile il ve ilçe kanunla kurulup kanunla kaldırılacağından varlığını devam ettirecektir. Belediye sınırları içinde belediyeler görevli ve sorumludur. Belediye kurulması zorunlu olan il ve ilçe merkezlerinin sınırı kanunla belirlenecektir. Yeni kurulan bir belediyenin sınırları ise kuruluşunu izleyen altı ay içinde kanunda belirtilen esaslar çerçevesinde tespit edilecektir. Belediye tarafından yerine getirilecek hizmetler mahalli müşterek nitelikte olmalıdır.
Mücavir Alan
Belediyelerin faaliyet alanı bazen belediye sınırlarını aşabilir. Belediyenin mücavir alanının belediyeye komşu olması gerekmez. Mücavir alan belediye meclisi ve il idare kurulunun kararı doğrultusunda Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nca tespit edilmektedir. Bakanlık gerekli gördüğü takdirde bu alana alma ve çıkarma konusunda resen karar verebilir. Büyükşehir belediyelerinde mücavir alan bulunmamaktadır. Belediyelerde iç ve dış denetim yapılır. Denetim iş ve işlemlerin hukuka uygunluk mali ve performans denetimini kapsar.
Belediyenin Organları
Belediye organları, belediye başkanı belediye meclisi ve belediye encümenidir.
Belediye Başkanı
Belediye başkanı, belediye idaresinin başı ve tüzel kişiliğin temsilcisidir. Beş yılda bir AY127 ye dayanarak yapılır. Görev ve yetkileri belediye kanununun 38.maddesinde düzenlenmektedir.
Belediye Meclisi
Belediye meclisi, belediyenin karar organıdır. Görev ve yetkileri belediye kanunu 18.maddede düzenlenir. Belediye meclisi görev ve yetkilerimi sadece kendisi kullanabilmektedir yeter ki aksine bir hüküm bulunmasın.
Belediye Encümeni
Belediye encümeni de hukuki statü bakımından tartışmalıdır. AYM belediye encümeninin karar organı olmadığını icrai nitelikte kararlar alan bir niteliği haiz olduğunu belirtmiştir. Görev ve yetkileri belediye kanunu 34. Maddede düzenlenmiştir.
Büyükşehir Belediyesi
AY 127/4 de ifade edilen kanunun büyük yerleşim yerleri için özel yönetim biçimleri getirebileceğinden kasıt büyükşehir belediyeleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Büyükşehirlerde il özel idaresi bulunmaz. Büyükşehir belediyesi yalnızca kanun ile kurulabilir. Cbk ile kurulamaz. Büyükşehir belediyeleri yer bakımından tüm il sınırlarını kapsayan faaliyet alanına sahiptir. Mülki sınırları içerisinde faaliyet gösterir. Büyükşehir belediyesi içinde yer alan ilçe belediyeleri de ilçe sınırının tamamında görevli ve yetkilidir. İlçe belediyeleri, büyükşehir belediyesi sınırları içerisindeki belediye hizmetlerin ifası konusunda genel yetkili idare konumundadır. En önemli gelir kaynakları genel bütçe vergi gelirlerinden büyükşehirlere ayrılan paydır.
Büyükşehir Organları
Büyükşehir belediye başkanı, büyükşehir belediye meclisi ve büyükşehir encümenidir.
Büyükşehir Belediye Başkanı
Büyükşehir belediye idaresinin başı ve tüzel kişiliğin temsilcisidir. Görev ve yetkileri büyükşehir belediyesi kanunu 18. Maddede düzenlenmektedir. Başkanın görevi danıştay kararıyla sona ermektedir.
Büyükşehir Belediye Meclisi
Büyükşehir belediyesinin karar organıdır. Büyükşehir belediyesi başkanı meclisin başkanı olup büyükşehir içindeki diğer belediyelerin başkanları meclisin doğal üyesidir.
Büyükşehir Belediye Encümeni
Hukuki statüsü belediye encümeniyle özdeştir.
Köy
Köy tüzel kişiliği en küçük kamu idaresidir. Nüfusu 150 ile 2000 arası olan yerler köy idaresine sahiptir. Yeniden köy kurulması yerinin değiştirilmesi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığının mütaalası, il idare kurulu ve il genel meclisinin görüşü üzerine İçişleri Bakanlığı kararıyla gerçekleşmektedir. Büyükşehir belediyesi sınırları içerisinde yer alan köylerin kamu tüzel kişiliğine yasayla son verilmiş bu köylerin her biri mahalle statüsü kazanmıştır. Köy sınırlarının nasıl belirleneceği köy kanunu 4.maddede saklıdır. Köy nüfusunun 150 nin altına düşmesi halinde İçişleri Bakanlığının kararıyla tüzel kişilik ortadan kalkacaktır ancak nüfusun 2000 üstüne çıkması durumunda köy tüzel kişiliği devam edecektir danıştay kararı da bu yöndedir. Köy idaresinin görev ve yetkileri mecburi olan işler ve köylünün isteğine bağlı olan işler olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Köylüler mecburi işleri gerek imece usulü gerek salma denilen sistemle gerçekleştirmek zorundadır. Mecburi olan işleri görmeyen köylü cezaya tabi tutulmaktadır.
Köyün Organları
Organları ; köy derneğ,i köy muhtarı ve ihtiyar meclisidir.
Köy Derneği
Köyde köy muhtarını ve ihtiyar heyeti azalarını seçmeye hakkı olan kadın ve erkek köylülerin toplanmasına köy derneği denilmektedir. Derneğin en önemli görevi köyün diğer organlarının oluşumunu sağlamaktır.
Muhtar
Merkezi yönetimin köydeki temsilcisidir. Göreceği işler köy işleri ve devlet işleri olmak üzere ikiye ayrılır.. muhtarın iş ve işlemleri üzerinde merkezin vesayet denetimi oldukça yoğundur.
İhtiyar Meclisi
Köyün sınırı içinde köylüye ait işleri yapmak ve yaptırmak muhtarın yanı sıra ihtiyar meclisinin de görevidir. İhtiyar meclisi köy işlerini en fazla lazım olandan başlayarak bir sıraya koyar ve biri yapılıp bittikten sonra sırasıyla hepsini köylüye gördürmeye çalışır.
Hizmet Bakımından Yerinden Yönetim İdareleri
Kamu tüzel kişiliğine sahip olmaları nedeniyle hizmet bakımından yerinden yönetim idareleri de kanun veya cbk ile kurulup kaldırılacaktır. Ancak Anayasa’da özel olarak düzenlenmiş TRT YÖK AKDTYK gibi kurumların kaldırılması ancak anayasa değişikliği ile mümkün olmaktadır. Faaliyet alanlarına göre milli ve mahalli kamu kurumları olarak ayırabiliriz. Milli kamu kurumları tüm ülke genelinde faaliyet gösteren kamu tüzel kişileridir. ( karayolları genel müdürlüğü) mahalli kamu kurumları mahalli müşterek nitelikteki bir ihtiyacı görmek üzere kurulmuştur. ( İSKİ)
Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları
Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşu; meslek, sanat, zanaat erbabının ve esnafın zorunlu olarak katıldıkları ve bağlı oldukları kamusal örgütlerdir. Bu kuruluşlar 1961 anayasası ile anayasal güvence altına alınmış 1982 ile devam ettirilmiştir. Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları AY 135 de açıkça düzenlenmektedir.
Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları
Madde 135 –
Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve üst kuruluşları; belli bir mesleğe mensup olanların müşterek ihtiyaçlarını karşılamak, mesleki faaliyetlerini kolaylaştırmak, mesleğin genel menfaatlere uygun olarak gelişmesini sağlamak, meslek mensuplarının birbirleri ile ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve güveni hakim kılmak üzere meslek disiplini ve ahlakını korumak maksadı ile kanunla kurulan ve organları kendi üyeleri tarafından kanunda gösterilen usullere göre yargı gözetimi altında, gizli oyla seçilen kamu tüzelkişilikleridir.
Kamu kurum ve kuruluşları ile kamu iktisadi teşebbüslerinde asli ve sürekli görevlerde çalışanların meslek kuruluşlarına girme mecburiyeti aranmaz.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/13 md.) Bu meslek kuruluşları, kuruluş amaçları dışında faaliyette bulunamazlar.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/13 md.) Bu meslek kuruluşları ve üst kuruluşları organlarının seçimlerinde siyasi partiler aday gösteremezler.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/13 md.) Bu meslek kuruluşları üzerinde Devletin idari ve mali denetimine ilişkin kurallar kanunla düzenlenir.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/13 md.) Amaçları dışında faaliyet gösteren meslek kuruluşlarının sorumlu organlarının görevine, kanunun belirlediği merciin veya Cumhuriyet savcısının istemi üzerine mahkeme kararıyla son verilir ve yerlerine yenileri seçtirilir.
(Değişik fıkra: 23/7/1995-4121/13 md.) Ancak, milli güvenliğin, kamu düzeninin, suç işlenmesini veya suçun devamını önlemenin yahut yakalamanın gerektirdiği hallerde gecikmede sakınca varsa, kanunla bir merci, meslek kuruluşlarını veya üst kuruluşlarını faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin kararı, yirmidört saat içerisinde görevli hakimin onayına sunulur.
Hakim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idari karar kendiliğinden yürürlükten kalkar.
Bu maddeye göre KKNMK ve üst kuruluşlarının kanunla kurulacağı ifade edilmektedir. Cbk ile kurulamayacaktır.
KKNMK Özellikleri
KKNK kanunla kurulmak zorundadır
135.madde gereği kamu tüzel kişiliğine sahiptir.
Merkezi idarenin idari ve mali denetimine tabidir. vesayet olarak adlandırılan bu denetim mali ve idari denetimle sınırlıdır.
Meslek kuruluşları kanunda gösterilen amaçlar dışında faaliyette bulunamaz.
Organları kendi üyeleri arasından seçilmek zorundadır. Bu seçimlerde siyasi partiler aday gösteremez.
KKNMK nun kurulduğu meslek dallarında mesleği icra etmek isteyen meslek mensupları o meslek kuruluşuna üye olmak zorundadır.
