SÖZLEŞME DIŞI DENETİM MEKANİZMALARI
BM Örgütü’nün kurucu belgesi olan BM Şartı’na dayalı oluşturulmuştur. Bu yüzden bu mekanizmalara Şart temelli koruma mekanizmaları denilmektedir.
BM’ye üye devlet temelinde işler. Üye olan devletler BM Örgütü’nün hazırladığı insan haklarına ilişkin belgelere taraf olmasalar bile iş birliği ilkesi ile oluşturulan koruma mekanizmalarının denetimine tabi olmaktadırlar. Bu mekanizmalara sözleşme dışı denmesinin nedeni de budur.
16 Şubat 1946 tarihinde insan hakları konularında yetkili ikinci organ olarak “İnsan Hakları Komisyonu” kurulmuştur. BM Genel Kurulu 15 Mart 2006 tarihinde de görevlerinin İnsan Hakları Komisyonuna devretmiştir.
İNSAN HAKLARI KONSEYİ
BM Genel Kurulunun ikincil organı olarak kurulmuştur.
Sözleşme dışı denetim sistemlerini şikayet yöntemi, özel yöntemler ve evrensel periyodik izleme yöntemi olmak üzere 3 başlık şeklinde toplamıştır.
ŞİKAYET YÖNTEMİ
Yoğun ve sistematik insan hakları ihlalleri olduğunda işletilen yöntemdir. Ekonomik ve Sosyal Konsey’in 27 Mayıs 1970 tarihinde kabul ettiği 1503 sayılı karara dayanır. İlgili devletle işbirliği içerisinde gizli olarak uygulanır. İç hukuk yolları tüketilmelidir.
ÖZEL YÖNTEMLER
Belli bir ülkedeki ya da tüm dünyada bir konu çerçevesinde insan haklarının durumunu inceleyecek özel uzmanlar atanır. Bu uzmanların yaptığı incelemelere dayanan mekanizmadır.
İnsan Hakları Komisyonu Özel Yöntemleri ülkesel ve konusal olmak üzere ikiye ayırmaktadır.
Konusal Özel Yöntemler: BM’ye üye olan tüm ülkelerde belli bir konuda insan haklarına ilişkin ihlal olup olmadığı konusunda inceleme yapar.
Ülkesel Özel Yöntemler: Belli bir ülkeye yönelik ileri sürülen insan hakları ihlallerini incelemek için oluşturulur.
EVRENSEL PERİYODİK İZLEME YÖNTEMİ
Evrensel düzeyde ve eşit bir şekilde, her bir devletin insan hakları konusunda yükümlülük ve taahhütlerini yerine getirip getirmediğini kontrol eder.
Her yıl 48 devlet 4 yıllık periyodik gözden geçirmeye tabi tutulmaktadır.
Ulusal insan hakları kurumlarından devlet raporları dışında bağımsız nitelikte “paydaş raporu” sunması istenmektedir.
SÖZLEŞME İÇİ DENETİM MEKANİZMALARI
BM Örgütü kapsamında İnsan Hakları konu başlığı altında dokuz tane “Temel Uluslar arası İnsan Hakları Belgesi” bulunmaktadır. Bu belgelerin birbirinden ayrı sözleşme içi denetim mekanizması bulunmaktadır. Bu mekanizmaların her biri İnsan Hakları Komitesi adında bağımsız denetim organına sahiptir.
İNSAN HAKLARI KOMİTELERİ
Her sözleşmede öngörülen koruma mekanizması, sözleşme içi denetim organı tarafından ayrı ayrı işletilir denetim sonucunda elde edilen bilgiler ortak bir şekilde başta BM Genel Kurulu, Ekonomik ve Sosyal Konsey olmak üzere diğer organlara iletilir. Bu denetim organlarından hiçbiri yargısal nitelikte değildir. Kararları da bağlayıcı değil tavsiye niteliğindedir.
SÖZLEŞME İÇİ DENETİM YÖNTEMLERİ
RAPOR YÖNTEMİ
Dokuz sözleşmede de benimsenmiş ortak yöntemidir.
Başlangıç Raporu: Sözleşmeye taraf olan devletin, sözleşme yürürlüğü girdikten sonra bir vere iki yıl içerisinde göndermesi gereken rapor.
Periyodik Raporlar: Düzenli aralıklarla hazırlanan dört veya beş yılda bir sunulan rapordur.
Ad Hoc Rapor: Denetim organları tarafından ek bilgi için her zaman isteyebilecekleri rapordur.
ŞİKAYET YÖNTEMİ
Bireysel ve devlet başvurusu olmak üzere iki türdür. Her iki başvuru içinde devletlerin bu yöntemi tanıması gerekmektedir.
Yapılan başvuruların büyük çoğunluğunun reddedilmesi sebebiyle bireysel başvuru yönteminin insan haklarının korunması konusunda çok önemli bir rolü olduğu söylenemez.
SORUŞTUMA YÖNTEMİ
Bu yöntem ciddi, ağır ve sistematik ihlaller söz konusu olduğunda işletilmektedir.
Soruşturma yönteminin işleyebilmesi, taraf devletin komitenin bu yöndeki yetkisini imza ya da onay aşamasında tanımadığını bildirmesine bağlıdır.
ZİYARET YÖNTEMİ
Ziyaret yöntemi kapsamında uluslar arası organ olarak “Önleme Alt Komitesi (SPT)” oluşturlurken, ulusal planda ise “Ulusal Önleyici Mekanizma (NPM)” kurma yükümlülüğü getirilmektedir.
