ROMA’DA HAK EHLİYETİ
Hak ehliyeti hak sahibi olabilme ve borç altına girebilme ehliyetini ifade eder. Roma’da hak
ehliyetine sahip olmak için insan olmak yeterli değildir. Hak ehliyetine sahip olmak için persona
(kişi: hukuk hayatında rolü olan kimse) olmak yetmezdi, bunun yanında belli status’lara (statüler)
sahip olmak gerekiyordu.
Hukuk düzeni içindeki yeri belirleyen status’lar:
- Status Libertatis (özgürlük durumu)
- Status Civitatis (vatandaşlık durumu)
- Status Familiae (aile durumu)
STATUS LIBERTATIS
Roma’da insanlar hürler (liberi) ve köleler (servi) olarak, hürler kendi içinde hür doğanlar (ingenui)
ve azatlılar (libertini) olarak ikiye ayrılmaktaydı. Hak ehliyetine tamamıyla hürler sahipti. Roma
hukukuna göre hür bir anadan çocuk hürdür. Ana köle ise baba hür olsa bile doğan çocuk köle kabul
edilirdi.
Köleliğin Sebepleri
Doğum yoluyla kölelik: köle kadının çocuğu köledir.
Savaş esareti: savaş sırasında düşmanın eline geçen kişi Roma’ya döndüğünde köledir.
Köleliğe götüren diğer haller: örneğin borcunu ödemeyen kişi alacaklının kölesi haline gelir.
Kölenin Hukuki Durumu
Köle hak ehliyeti olmayan esas itibariyle bir hakkın konusu olan varlıktı. Köle hem mal (res) kişidir
(persona). Hak ehliyeti olmadığı için mal sahibi olamazlardı.
Köle yaptığı hukuki işlemler dolayısıyla ius civile’ye göre borç altına girmezdi. Azat edildikten
sonra bile köleye borçları için dava açılamazdı.
Köleliğin Sona Erme Sebepleri
Manumissio (azat etme)
- Manumissio Vindicta (değnekle azat etme)
- Manumissio Censu (sayım sırasında azat etme)
- Manumissio Testamento (vasiyetname ile azat etme)
- Manumissio in Ecclesia (kilisede azat etme)
STATUS CIVITATIS
Vatandaşlık durumuna göre Roma vatandaşları (cives Romani) ve yabancılar (peregrini) ayrımı
yapılmaktaydı. Roma civitas’ının üyeleri olan Roma vatandaşları hukuk düzeninin kendilerine
tanıdığı haklara tam olarak sahiptiler.
Roma Vatandaşlığının Kazanılması
Ana ve babanın Romalı olduğu bir evlilikte doğan çocuklar Roma vatandaşı olurdu. Eğer evlilik
geçerli değilse, doğum anında ananın vatandaşlığına bakılırdı.
Ius Civile’ye giren azat etme şekilleriyle hürriyetini kazanan azatlı, Roma vatandaşı oluyordu.
Roma Vatandaşlığı Kaybı
Başka bir devletin vatandaşlığına geçme, özgürlüğün kaybı, Roma vatandaşlığını kaybettiriyordu.
STATUS FAMILIAE
Bu status yönünden Romalılar sui iuris ve alizeni iuris olmak üzere ikiye ayrılmaktaydı.
Sui Iuris’ler hiç kimsenin hakimiyeti altında olmayan erkek ve kadınlardır. Pater Familias öldüğü
takdirde bir yaşındaki çocuğu bile sui iuris hale gelirdi. Sadece sui iuris’ler hak ehliyeti sahibidir ve
mal edinebilirler.
Alieni Iuris’ler ise bir pater familias’ın hakimiyeti altındaki kimselerdir. Bunlar erkek ve kız
çocukları, karısı ve torunlarıdır. Köleleri de buraya dahil edebiliriz.
Hak Ehliyeti ’nin Başlangıcı ve Sonu
Hür Romalı sui iuris ise hak ehliyetine sahiptir.
Hür doğan, Romalı ve sui iuris olan aile babasının hak ehliyeti tam idi.
Hak ehliyeti, kişinin üç status’a sahip olması şartıyla doğumla başlar ölümle sona erer.
Hak Ehliyetini Kısıtlayan Diğer Haller
o Din
o Şerefsizlik
o Sınıflar
o Azatlılık Durumu
