2.Cumhuriyet Devri (M.Ö. 510 – M.Ö. 27)
-Asillerin (patricius sınıfı) başlattığı bir hareketle kralın sınırsız iktidarına son verildi. Son kralın da görevden uzaklaştırılmasıyla Roma’da Cumhuriyet Dönemine geçilmiştir.
-Bu dönemde monarşik, artistokratik ve demokratik unsurlar bir arada görüldü.
-Cumhuriyet Döneminde, krallığı demokratik özgürlükler ile bağdaşmayan tiranik bir siyasal kurum olarak kabul etti.
-Bu dönemde imperium denilen emretme yetkisinin aralarında paylaşıldığı köklü devlet kurumlarının (magistralıkların) örgütlenmesi gerçekleşmiştir.
-Aslında patriciusların krallığa karşı yaptığı bu darbe monarşik idareyi, asillerin egemen olduğu bir oligarşi yönetimine dönüştürmek amacıydı. Çünkü Krallık Döneminde plebler güç kazanmakta bu da patriciusları endişelendirmekteydi.
-Senatus, halk meclisleri ve consul arasındaki ilişki Cumhuriyet döneminin karakterini belirler.
Magistra
-Magistralar halk meclislerinin seçimiyle, bir yıl süreyle göreve getirilen ve iktidarı kullanan yüksek -derecedeki görevlilerdir.
-Magistalar, şehir devletinin (civitas) idaresiyle yükümlüdürler.
-Magistra günümüzdeki memurlara benzemez. Magistra bir şeref makamıydı ve magistralar yaptıkları iş için herhangi bir ücret almazlardı. Ayrıca görevlerinin getirdiği masrafları da kendileri karşılarlardı. Bu yüzden pleblerin magistra olması zordu ve genel olarak magistralar patriciuslardan seçilirdi.
-Kural olarak her makamda aynı yetkilere sahip iki magistra bulunurdu ve bu magistraların yetkileri birbirine eşitti. Bu magistralar arasında bir işbölümü yapılırdı ve birbirlerinden bağımsız faaliyet alanları bulumaktaydı.
-Magistraların birbirlerinin kararlarını veto etme (intercessio) yetkisi bulunmaktaydı.
-Magistralar arasında bir hiyerarşik düzen bulunmaktaydı ve üst seviyedeki bir magistra alt seviyedeki bir magistranın aldığı kararı yasaklayabilirdi. (prohibitio)
NOT: Dediğimiz gibi magistralıklar arasında bir hiyerarşik düzen vardı ve amaç en üst seviyedeki magistralığa yani consul makamına erişmektir.
-Bir yıl süre ile seçilen magistranın görevi bitince kanunlara aykırı hareket etmiş ise Senatus’a karşı sorumlu tutulurdu.
Cumhuriyet Devrinin Magistraları
-Krallık idaresi yıkıldıktan sonra kralda toplanan yetkileri kullanmak üzere birçok magistralık kurulmuştur.
-Magistraların bir kısmı, devlet yürütme iktidarını fiilen kullanma yetkisini ifade eden Imperium yetkisine sahiptir.
-Consul,Praetor ve Dictator imperium yetkisine sahip magistralardı.
Imperium yetkisine sahip magistraya tanınmış genel yetkiler şu şekildedir:
-Senatus’u toplantıya çağırmak yetkisi.
-Halk Meclisini toplantıya çağırmak yetkisi.
-Beyanname neşretmek yetkisi.
-Emirlere karşı gelenleri cezalandırmak yetkisi.
-Kanun teklif etmek yetkisi.
NOT: Magistra’nın hukuki ve cezai sorumluluğu ancak görev süresi bittikten sonra gündeme gelebilirdi.
a.Consul
-Cumhuriyet devri devlet idaresindeki monarşik unsuru teşkil eden magistra’dır.
-1 yıl için 2 kişi görevlendirilirdi ve imperium yetkileri bulunmaktaydı.
-Consuller halk meclisi (comitia) tarafından seçilirlerdi.
-Orduyu komuta etmek, devleti yönetmek, yargı işlerine bakmak, halk meclisleri ve senatus’u toplantıya çağırmak ve bu toplantılara başkanlık etmek, meclise kanun sunmak gibi görevleri vardı. Ancak zamanla bu yetkilerin bazıları diğer magistralıklara devredildi ve böylece Cumhuriyet devrinde monarşik unsur gerilemiş oldu.
-Cumhuriyet devrinin başında 2 consul de patriciuslar tarafından seçilirdi ancak zamanla pleblerin de consul olabileceği kabul edildi ve 1 consul de pleb sınıfından seçilmeye başlandı.
-Senatörler, consul tarafından seçilirlerdi.
b.Dictator
-Bu magistra istisnai zamanlarda görev yapardı.
-Roma’ya tehlike arz eden durumlara karşı daha hızlı sonuç alınabilmesi amacıyla consullerden birinin diğerini dictator ilan etmesiyle bu magistralık oluşurdu.
-Dictator’un görev süresi 6 aydı ve kendisini tayin eden Consul’ün görev süresinin bitmesiyle bu magistralığı kaybederdi.
-Cumhuriyet devri sonlarına doğru uygulamadan kalkmıştır.
-Dictator’un yaptığı işleri ve aldığı kararları diğer consul veto edemezdi.
c.Praetor
-Praetor, consul’den sonra gelen en önemli magistralık unvanıdır.
-Yargı işlemlerinden sorumlu olup, özel hukuk ihtilaflarına bakardı. Praetor’un gelişinden sonra consullerin elinde yalnızca ceza davalarıyla ilgili görev ve yetki kaldı. Özel hukuk ihtilaflarına ise praetor bakmaya başladı.
-Imperium yetkisi vardı.
-M.Ö. 242’de şehir praetorunun yanına yabancılar praetoru gelerek sayıları ikiye yükselmiş oldu.
-Şehir praetoru sadece Romalılar arasındaki özel hukuk ihtilaflarına bakarken yabancılar praetoru Romalılar ile yabancılar arası veya yabancıların kendi aralarındaki özel hukuk ihtilaflarına bakıyordu.
-Halk meclisi tarafından seçilen praetor, Roma Hukukunun gelişmesindeki en önemli magistralıktır.
d.Censor
-Censorler Roma toplumunun mali ve ahlaki anlayışını denetlerlerdi.
-5 yılda 1 seçilirler ve yaptıkları nüfus sayımı (census) sırasında verdikleri kötü not (nota censoria) ile o vatandaşın toplumdaki itibarını azaltabilirlerdi.
-Vergi tespiti için vatandaşların mal varlıklarını incelerlerdi.
-Senatus üyelerinin listesini hazırlarlardı.
-Censor’lar census işlerini 18 aylık sürede bitirmek mecburiyetindeydiler.
-Censor; kamu görevlisi olarak kentin yollarının, köprülerinin, binalarının bakımını sağlardı.
e.Tribunus Plebis
-Patricius-Pleb sınıflarının mücadelesi ile ortaya çıkmış ve pleblerin zaferlerinden birini simgeleyen magistralıktır.
-Pleblerin sözcüsü sıfatıyla görev yapan bu magistralık makamına her yıl Pleb Meclisi tarafından iki tribunus seçilirdi.
-Bu magistralığın amacı Plebleri, Patriciusların keyfi davranışlarına karşı korumaktı.
-Imperium yetkisine sahip değildi ancak pleb sınıfının menfaatlerine aykırı bir iş yapıldığında veto hakkını kullanma yetkisine sahipti.
f.Quaestor
-Devlet hazinesini idare ederdi.
-Vergi ve para cezalarını toplardı.
-Genel olarak mali işlerde yetkililerdi.
-Consullere yardımcı olarak görev yapan Quaestor’ların cezai işlerde yetkileri de mevcuttu.
g.Aedilis Curulis
-Çarşı pazarda alım satımların gözetimi ve Roma için erzak temini ile görevliydiler.
-Kamu oyunlarının ve sportif faaliyetleri de düzenlerlerdi.
NOT: Üst magistra’lık makamlarına, alttaki görevlerde bulunmadan gelinemezdi.
Magistralar arasındaki hiyerarşik düzen alttan üste doğru şu şekilde sıralanabilir:
Tribunus Plebis-Quaestor-Aedilis Curulis-Praetor-Consul
NOT:Censor’un hiyerarşik düzendeki yeri tartışmalıdır.
