ROMA HUKUKU’NUN TARİHSEL DÖNEMLERİ

KRALLIK DÖNEMİ

Krallık Dönemi’nde Magistra, Senatus ve Halk Meclisi olmak üzere devletin etkin üç kurumu vardı.

MAGİSTRA ( KRAL, REX )

• Mutlak hakimiyet yetkisi olan kral devletin tüm yetkilerini elinde toplamıştır.
• Kralın yetkileri genel olarak kamu hukukuna yöneliktir.
• Kral aynı zamanda devletin dini reisiydi.
• Kralın yetkileri her ne kadar sınırısz olsa da yetkilerin kaynağı halk olduğundan halkı ilgilendiren konularda halkın ileri gelenlerinden oluşan Senatus’u toplar ve istişare ederdi.
• Kral öldüğünde eğer yerine geçecek kişiyi önceden belirlememişse  yeni kral seçilirdi. Bu kral rivayetlere göre iki şekilde seçilirdi :

               Birincisi kral seçilene kadar Senatus üyeleri belli aralıklarla kral yerine geçer görev yaparlardı ve sonunda birisi kral seçilirdi. Senatus üyeleri beşer gün görev yaparlardı.

              İkincisi kralı halk meclisi seçerdi ve kral seçilene kadar Senatus üyeleri vekalet ederdi.

SENATUS :

• Senatus belli yaşın üzerindekilerinin oluşturduğu kralın seçtiği bir istişare kurulu bir diğer adıyla Ak Saçlılar meclisiydi.
• Senatus Gens’lerin temsilcilerinden oluşmaktaydılar.
• Senatus’un kralın üzerinde manevi bir nufüzü vardı. Her ne kadar verilen kararlara uymak mecburiyetinde olmasada Senatus’un kararlarına genellikle uyulurdu.

HALK MECLİSLERİ ( COMİTİA CURİATA ) :

• Genslerin birleşmesiyle oluşan curiaların meclisiydi. Her curia önce kendi meclisinde karar alır ardından diğer curialarla toplanılıp karar verilirdi. Çoğunluk ilkesi geçerli olurdu.
• Halk meclisi sadece Patricius’lardan oluşurdu. Patricius olamayan meclise katılamazdı.
• Plebler Roma’da en kalabalık grup olmalarına karşı birçok haktan yoksundular. Örneğin, Magistra seçilemez, Senatus üyesi olamaz ve Ius Civile’den yararlanamazlardı.
• Halk meclislerinin kanun yapma yetkileri bulunmamaktadır.

KRALLIK DÖNEMİ’NİN GENEL ÖZELLİKLERİ :

Vatandaşlar Hukuku denen milli ve içerik olarak katı bir muhtevaya sahip sadece Roma vatandaşlarının yararlanabileceği örf ve adet temelli Ius Civile geçerliydi.

Ius Civile dini özelliklerden taşıdığından ötürü bu hukuka rahip hukukçular fazlasıyla hakimlerdi.

Aynı zamanda bu dönem Roma Hukuku’nun ilk defa ortaya çıkıp gelişmeye başladığı dönemdir.

CUMHURİYET DÖNEMİ :

Bu dönemde Magistra’nın yetkisi azalmak kaydıyla yeni Magistra’lıklar ortaya çıkmıştır.

MAGİSTRA :

• Birden fazla magistra vardı ve bunların yetkileri sınırlıydı.
• Magistra’lar 1 yıllık süreyle seçilir ve seçilen Magistra 10 yıl Magistra seçilemezdi. Magistra’ları halk meclisleri seçerdi.
• Başlangıçta Consul adı verilen iki magistra varken zamanla yenş magistralıklarda ortaya çıkmıştır.

 CONSUL:

Consul’ler iki tane seçilirdi ve bu iki consul arasında herhangi bir fark gözetilmezdi iki consulde birbirine eşit kabul edilirdi. Consullerin arasında çıkan uyuşmazlıklarda Senatus’a müracat edilir ve sorun çözülmeye çalışılırdı. Consullerden birinin onayını almadan diğeri iş yapamazdı ve böylece denetim sağlanırdı.

 DİCTATÖRLÜK

Olağanüstü durumlarda 6 aylık süreyle iki consulden biri Senatus tarafından veya diğer consulunde onayıyla tek yönetici yapılırdı. 6 ayı tamamlayan dictatörün görevi ne olursa olsun uzatılamazdı.

PREATORLAR

Consullerin Roma dışına çıktığı zamanlarda hukuku uygulayacak kimse kalmadığı için oluşmuştuır. Yani consullerin sahip olduğu tüm yetkiye Preatorlar sahiptir.

Yabancılarla Roma vatandaşları arasındaki davaya ” Yabancı Preatoru” yani  ”Preator Peregrinus” bakarken Roma vatandaşlarının birbirleriyle ilişkilerinne ”Şehir Preatoru” yani ”Preator Urbanus” bakardı.

Preatorlar’ın kanun yapma yetkisi yoktur fakat kural koyma yetkileri vardır. Ayrıca pretorlar dava verip vermemekte serbestlerdir.

Edictum ( Beyanname ) çıkardılar.

Preatorların kanun gibi bağlayıcı nitelikte olan İmperium’ları vardır. İmperium’lar kanun gibi bağlayıcı özellik taşırlar.

QUESTORLUK : Devlet hazinesinin işlerine bakan genelde mali ve cezai işlerden sorumlu magistralıktır.

 CENSOR: Nüfus işlerinde ve halkı özelliklerine göre sınıflandırmakta görev alan magistralıktır. Bunların içinde İnfamis ( Şerefsiz ) sınıfı hak ehliyeti kısıtlanan, birçok haktan mahrum edilen, senatus ve magistralıklarda görev alamayan bir sınıftır.

AEDİÜS CURULİS : Şehirlerin umumi yerlerinde denetim yapar bir nevi Zabıta görevi ifa ederlerdi.

TRİBUNUS PLEBİS : Önce sadece pleblere sonra herkese ihdas edilmiştir. Pleblere karşı olan kararları veto yetkisine sahipti. Bu neden zamanla pleblerin gücünün artmasına sebep olmuştur.

TRİBUNUS MİLİTUM : Patricii Pleb çatışmasından doğmuştur. Ne zaman seçileceğini Senatus belirlerdi.

HALK MECLİSLERİ : Bu dönem hem pleb hemde patriciilerin katıldığı  ”Comita Curiata” kuruldu. Aynı zamanda bu dönemde sadece pleblere ait olan Concilia Plebis Tributa adındaki meclis zamanla patriciileride etkiler hale gelmiştir.

Bu dönemde halk meclisleri magistra seçme , kanun ve yargılama yapma gibi görevleride vardır fakat unutulmamalıdır ki kanun tasarısını magistra yapar.

On İki Levha Kanunları bu dönemde oluşturulmuştur.

SENATUS : Senatus danışma organı niteliğindeydi yani burada istişare edilirdi dolayısıyla alınan kararlar bağlayıcı nitelik taşımazdı.

Bu dönemde pleblerde Senatus’a girmeye başardılar.

Bu dönemde görevi sona eren magistra Senatus üyesi oluyordu ve bu durumda aristokratik bir yapıya dönüşmeyi sağladı.

PRİNCİPATUS ( İLK İMPARATORLUK ) DÖNEMİ – KLASİK DÖNEM :

Dönemin başında Senatus’unda güçlü etkisi olmakla beraber magistralar ciddi bir güç haline gelirken halk meclisleri etkisini yitirmeye başlamıştı dönemin sonunda Senatus’unda etkisini yitirdiğini görebiliriz.

MAGİSTRALIK

Dönemi başlatan kişi G. Octavius olmuştur. Bu dönemde yeni bir rejimin temelleri atılırken Cumhuriyet Dönemi müesseselerine dokunulmamıştır. Devletin Senatus ve halka ait AERARİUM ve Princepslere ait  ASCUS adı verilen iki hazinesi vardı.

Bu dönemde magistralar ömür boyu görevde kalıyordu yani görev süreleri kısıtlı değildi.

Bu dönemde Princepsler önemli bir güç haline geldi. Princeps dışındaki magistralıklar sadece şeref mevkii olarak kaldı. Princepsleri Senatus seçip Halk Meclisleri onaylıyordu.

Bu dönemde Preatorlar özellikle Kalıcı Beyanname ile önem kaybetmiştir.

HALK MECLİSLERİ

Bu dönemde görevleri önemli ölçüde azalmıştır.

İmparator Caracolla bu dönemde emirnamesiyle Roma’da yaşayan herkese vatandaşlık vermiştir.

SENATUS :

Bu dönemde magistra seçme ve kanun yapma yetkisi Senatus’a geçmiştir. Senatus’un en önemli görevi yasama göreviydi.

Bu zamana kadar hep istişare organı niteliğinde olan Senatus kararları artık kanun hükmündeydi. Magistraların gittikçe güçlenmesiyle Senatus eski ihtişamını yitirdi.

Önceden devletin iki hazinesini idare yetkisi Senatus’a aitken bu dönemde bu görevinide yitirdi.

DOMİNATUS ( SON İMPARATORLUK ) DÖNEMİ – KLASİK SONRASI DÖNEM :

Bu dönem teokrasi ve mutlakiyetin hakim sürdüğü bir dönemdir. Hukukun tek kaynağı İmparator olarak kabul edilmiştir ve imparatorum iradesi kanun gücünde sayılmıştır.

İmparatora bağlı belli memurlar vardı ve bütün görevleri onlar yapıyorlardı. Magistralık, Halk Meclisleri, Senatus tamamen şeref mevkisi haline geldi.

IUSTİNİANUS DÖNEMİ : Tahta geçtiğinde tümden kötü halde olan devleti yeniden güçlü kılmak maksadıyla savaşlarla toprak kazanmış mimari eserler yaptırmıştır. Örneğin Ayasofya onun döneminde yapılmıştır.

Devletin dinini Ortadoks Hristiyanlık haline getirerek bütünlük sağlamak istemiştir. Aynı zamanda Corpus Iuris Civile adlı eseri oluşturmuştur ve bütün Avrupa’yı etkilemeyi başarmıştır.

                 CORPUS IURİS CİVİLE’NİN BÖLÜMLERİ :

İNSTİTUTİONES :

• Hukuk öğrenimi için hazırlanmış ders kitabı niteliğindedir.
• Birçok klasik hukukçunun eserlerinden faydalanarak hazırlanmıştır.
• İmparator iradesini esas aldığından ötürü kanun gücündedir.
• Eserler alınırken hangi parçanın kime ait olduğu belli değildir.

DİGESTA :

• Birçok klasik hukukçunun eserlerinden hazırlanmıştır ancak hangi parçanın kime ait olduğu bellidir.,
• İmparator iradesini esas aldığından dolayı kanun gücündedir.
• Günümüze kadar gelmiştir.

CODEX :

• İmparator emirnamelerinin toplandığı bölümdür. Toplanma işlemi yapılırken sıkıntılar ve eksiklikler düzeltilmiştir.
• 12 kitaptan oluşmaktadır.
• Bu bölüm tarihsel sıralamaya uygun hazırlanmıştır.

NOVELLA :

• İnstinianus’un ölümünden sonra onun tarafından çıkarılan emirnamelerinin toplandığı bölümdür.

  İNTERPOLATİO : Corpus Iuris Civile hazırlanırken yararlanılan bazı metinlerde çok önceden yapılan bir kısım değişikliklerdir.

  GLOSSALAR : Hocalar ve öğrenciler tarafından kitaplara yazılan notlardır.