Anayasacılık hareketleri dünyada ilerlemeye devam ederken bu gelişmeler Osmanlı Devleti’ni de etkilemiştir.
Batı’daki gelişmelere benzer olarak öncelikle kurumlar, sonra halk bildirgeleri ve en son yazılı anaysalar ortaya çıkmıştır.
Türk topraklarındaki bu anayasal gelişmeler üç dönemde incelenebilir :
- Mutlak Monarşi Dönemi:
- Senedi İttifak (1808)
- III. Selim’in ıslahatları yerelde güç sahibi olan ayanları rahatsız etmiştir. Kabakçı Mustafa İsyanı sonrası III. Selim de öldürülünce Alemdar Mustafa Paşa sayesinde tahta geçen II. Mahmut ayanlar ile uzlaşmak için “ Sened-i İttifak” adlı belgeyi imzalamak mecburiyetinde kalmıştır.
- Sened-i İttifak giriş (dibace) , yedi şart ve bir zeylden(ekten) oluşmaktadır.
- Bu belgeye göre ayanlar II. Mahmut’a itaat edip emirlerini yerine getirme sözü vermişlerdir. Buna karşılık padişah ve devlet yetkilileri ayanların bazı haklarını garanti altına almış, haksızlık yapılması durumunda ayanlara karşı koyma hakkı tanınmıştır.
- Bu belge iki tarafın da beklentilerini karşılayamamış, merkezi otoriteyi güçlendirmeye veya sınırlandırmaya yaramamıştır.
- Anlaşmanın son maddesine göre yeni gelen her sadrazamın belgeyi tekrar imzalaması gerekirken Alemdar Mustafa Paşa’nı ölümünden sonra önemini yitirmiştir.
- Anayasa değil anayasal belgedir.
- Bu belgeyi anayasacılık açısından önemli yapan şey Magna Carta’ya benzetilmesidir.
( Magna Carta 1215 yılında imzalanmış bir İngiliz belgesidir. Bu belge ile kral ilk kez yetkilerini kısıtlamış ve derebeylere bazı haklar tanımıştır.)
- Tanzimat Fermanı 1839 :
- Tanzimat Fermanı’nın hazırlanışı II. Mahmut dönemine dayanmaktadır. II. Mahmut bir çok ıslahat yapmış ve düzenleme getirmiştir. Fakat hazırlamış olduğu fermanı bir türlü ilan edememiştir. Ölümünden sonra yerine geçen oğlu Abdülmecid fermanı imzalamıştır.
- Tanzimat Fermanı, Padişah Abdülmecid adına 3 Kasım 1839 tarihinde Gülhane Parkı’nda ilan edildi.
- Fermanın içeriğinde öncelikle 150 yıllık bir gerilemenin ve bu sıkıntıların çözülmesinin amaçlandığı vurgulanmıştır. Fermanın içeriğinde bütün vatandaşlara eşit haklar verileceği belirtilmiştir.
- Kanunların üstünlüğüne vurgu yapılan metinde, can güvenliği, şeref, haysiyet ve ırzın korunması, aleni yargılanma hakkı, askerlik hizmetlerinde adalet ve eşitlik, mali güce göre vergi alınması ilkesi, devlet harcamalarının kanunla yapılması ve denetlenmesi, mülkiyet hakkı ve eşitlik ilkesi gibi konular yer almaktadır.
- Osmanlıda batı etkisi görülmeye başlanmış ve bir çok değişiklik olmuştur. Fermanın ilanından sonra sözler tutulmaya çalışılsa da padişah ve saltanat meraklılarının konulan maddelere müdahale etmeleriyle başarılı olunamamıştır.
- Çıkarılacak yasaları hazırlama görevi Meclis-i Ahkam-ı Adliye isimli kurula verildi
(Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye Tanzimat döneminde Osmanlı Devleti‘nin günümüzün Yargıtay ve Danıştay eşdeğeri olarak hizmet veren üst kuruludur.)
- Bu ferman yine tam olarak bir anayasa olamamış, anayasal belge olarak anayasa tarihimiz içerisinde önemli bir yer teşkil etmiştir.
- Islahat Fermanı 1856 :
- Paris Konferansı öncesinde, batılı devletlerin baskısı ile Padişah Abdülmecid tarafından ilan edilmiştir.
- Müslüman olmayan halka yönelik düzenlemeleri içermektedir. Amaç Müslüman ve gayrimüslüm Osmanlı tebaası arasında tam bir eşitlik sağlamaktır.
- Tanzimat Fermanı’na ek olarak, gayr-i Müslimlere devlet memuru olabilme, askerlik yapabilme, ibadethane açabilme, Meclis-i Ahkam-ı Adliye’de ve eyalet meclislerinde temsil edilebilme ve gayri menkul edinebilme hakları verilmiş , eşit vergilendirme gibi düzenlemeler getirmiştir.
