TBMM kararları kural olarak denetime tabi değildir. (içtüzük hariç) AYM denetimini, iptal davası veya itiraz yoluyla şekil ve esas bakımından yapar.
- DENETİME TABİ NORMLAR
Kanunlar, CBK’lar, İçtüzük, Anayasa değişiklikleri denetime tabidir. Denetime tabi olmayan normlar ise: Milletlerarası Antlaşmalar (usulüne göre yürürlüğe girerse), OHAL CBK’ları, İçtüzük hariç TBMM kararları ve İnkılap Kanunlarıdır.
- İPTAL DAVASI
Soyut norm denetimi adını almaktadır. Çünkü belirli bir somut olayın ardından değil normun resmi gazetede yürürlüğe girmesinden itibaren açılan davadır. Sonradan denetime güzel bir örnektir.
| ŞEKİL YÖNÜNDEN DAVA AÇABİLECEKLER | Cumhurbaşkanı, 1/5 milletvekili KANUNLAR | Cumhurbaşkanı, 1/5 milletvekili En çok üyeye sahip 2 parti OLAĞAN CBK | Cumhurbaşkanı, 1/5 milletvekili AY DEĞİŞİKLİĞİ | Cumhurbaşkanı, 1/5 milletvekili En çok üyeye sahip 2 parti TBMM İÇTÜZÜĞÜ |
| ESAS YÖNÜNDEN DAVA AÇABİLECEKLER | Cumhurbaşkanı, 1/5 milletvekili En çok üyeye sahip 2 parti KANUNLAR | Cumhurbaşkanı, 1/5 milletvekili En çok üyeye sahip 2 parti OLAĞAN CBK | ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİ ESAS BAKIMDAN İNCELENEMEZ AY DEĞİŞİKLİĞİ | Cumhurbaşkanı, 1/5 milletvekili En çok üyeye sahip 2 parti TBMM İÇTÜZÜĞÜ |
| ŞEKİL YÖNÜNDEN DAVA AÇMA SÜRESİ | Resmi Gazete’de yayınlanmasından itibaren 10 gün içinde KANUNLAR | Resmi Gazete’de yayınlanmasından itibaren 60 gün içinde OLAĞAN CBK | Resmi Gazete’de yayınlanmasından itibaren 10 gün içinde AY DEĞİŞİKLİĞİ | Resmi Gazete’de yayınlanmasından itibaren 60 gün içinde TBMM İÇTÜZÜĞÜ |
| ESAS YÖNÜNDEN DAVA AÇMA SÜRESİ | Resmi Gazete’de yayınlanmasından itibaren 60 gün içinde KANUNLAR | Resmi Gazete’de yayınlanmasından itibaren 60 gün içinde OLAĞAN CBK | ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİ ESAS BAKIMDAN İNCELENEMEZ AY DEĞİŞİKLİĞİ | Resmi Gazete’de yayınlanmasından itibaren 60 gün içinde TBMM İÇTÜZÜĞÜ |
- İTİRAZ YOLU
Somut norm denetimi adını alır. Çünkü somut bir olayda uygulanırken, anayasaya aykırılık ileri sürülmüştür. Sadece olağan cbk ve kanunlar somut norm denetimine tabi olabilirler. Anayasa madde 152 itiraz yolunu düzenler: “Davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanun veya cbk hükümlerini, anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddi olduğu kanısına varırsa, itiraz yoluna başvurur.” AYM, itirazı 5 ay içinde inceler. AYM, işin esasına girer ve başvuruyu reddederse aynı kanun hükmüne karşı 10 yıl içinde tekrar dava açılamaz.
a-) Mahkemede Görülmekte Olan Dava
3 kriter vardır. Davaya bakan makam mahkeme midir, mahkeme ise davada görevli ve yetkili midir, dava derdest midir?
İcra tetkik mercileri ile askeri disiplin mahkemeleri mahkeme sayılmaktadır.
Sayıştay ise “denetim” değil ama “sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlama” görevi yönünden bir hesap mahkemesi sayılmıştır.
İl ve ilçe seçim kurulları da mahkeme sayılmıştır. Fakat YSK’ya ilişkin henüz itiraz yoluyla ilgili bir dava gelmediğinden, YSK’nın mahkeme olup olmadığı hakkında yorum yapamıyoruz. Fakat doktrinde; il ve ilçe seçim kurulları AYM’ce mahkeme sayıldığından, YSK’nın da mahkeme sayılabileceği yorumu mevcuttur.
Makamın mahkeme olduğu tespit edildikten sonra o mahkemenin davaya bakmaya görevli olması durumu tespit edilir. Ve son olarak da davanın derdest olması aranmaktadır. Yani davanın esası hükme bağlanmış ise itiraz yoluna başvurulamaz. AYM’ye dava açıldıktan sonra söz konusu dava herhangi sebeple ortadan kalkmışsa da AYM, davayı inceler.
b-) Davada Uygulanacak Hüküm
Bu konu çok önemli fakat biraz karışık. İyi anlamaya gayret edelim. Mahkeme, itiraz yoluyla AYM’ye dava açtıktan sonra yasa koyucunun, söz konusu kanunu değiştirmesi veya ortadan kaldırması davayı sona erdirmez. Fakat yasa koyucu tarafından yapılan değişiklik ceza hükmüne ilişkinse ve lehe bir durum getiriyorsa eski kural niteliksiz olacağından AYM, mahkemenenin yetkisizliğinden dolayı davayı reddeder. Fakat kanunun değişmesi ile halen eski kural “lehe” kalmaya devam ediyorsa dava devam edecektir. Söz konusu kanun usul hükümlerine ilişkinse ve itiraz yoluna başvurulmuş ise yasa koyucu kanunu değiştirdiği anda “usul hükümleri derhal uygulanır” ilkesi gereğince eski kural niteliksiz kalacaktır.
Ceza ve usule ilişkin kurallar haricindeki hükümlerin AYM’ye dava açıldıktan sonra değişmesi halinde eğer eski hükmün yürürlükte kaldığı dönemindeki olaylara ilişkin uygulanması yasaklanmamışsa bu hükme ilişkin itiraz yoluna gidilebilir.
c-) Anayasaya Aykırılık İddiasının Ciddi Bulunması
İtiraz yoluna mahkeme re’sen gidebileceği gibi taraflardan birinin ileri sürmesi halinde de bu istemi ciddi bulursa itiraz yoluna başvurabilir. AYM ise iddianın ciddiliği hususunda inceleme yapmaz.
d-) 5 Aylık Karar Süresi
Anayasa 152/3 “AYM, işin kendisine gelişinden başlamak üzere beş ay içinde kararını verir ve açıklar. Bu süre içinde karar verilmezse mahkeme davayı yürülükteki kanun hükümlerine göre sonuçlandırır.” Uygulamada genellikle AYM’ye itiraz yoluna başvuran mahkemede görülen davanın karar gelene kadar uzatıldığını görüyoruz. Dava devam ederse ve esasa bağlanmadan konuya ilişkin AYM kararı gelirse, mahkeme buna uymak zorundadır.
e-) 10 Yıllık Tekrar Başvuru Yasağı
İşin esasına girerek verilen red kararı sonrası 10 yıllık başvuru yasağı öngörülüyor. Fakat bu süre sadece itiraz yolu için mi geçerli yoksa hem itiraz yolu hem de iptal davası için mi geçerlidir?
Doktrinde baskın görüş sadece itiraz yoluna ilişkin verilen red kararlarının ardından tekrar aynı hükme ilişkin başvuru için 10 yıllık bekleme süresinin olduğudur. AYM ise bu süreyi hem iptal davası hem de itiraz yolu için geçerli saymaktadır. Bunun sebebi olarak da “amaçsal yorum” yaparak; iptal davası ve itiraz yolu sonucunda verilecek kararların nitelik olarak aynı olduğunu göstermektedir.
Doktrinde 10 yıllık yasağın kalkması gerektiğini savunanlar da vardır. 1961 Anayasasında bu süre öngörülmemişti.
Anayasa Hukuku Notları -42
