Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunda Rapor ve Soruşturma Usulü
A- Rapor Usulü
Rapor usulünde raportörler genel itibariyle, bir devletin insan hakları bağlamındaki yükümlülüklerini yerine getirip getirmediklerini, varsa mazeretlerini ileri sürdüğü bir beyandır. Bölgesel sistemlerde rapor usulü görülmez, genellikle BM sistemlerinde görürüz.
Devletin verdiği ilk rapor ‘Başlangıç Raporu’dur. Devlet başlangıç raporunu ilgili komitenin denetim organına sunar ve komite bu rapora ‘Sonuç Gözlemleri’ni yazar. Bu da bir rapordur, ‘Cevabi Rapor’ da denebilir. Bu yol soyut denetim yoludur, komite bu şekilde gördüğü eksiklikleri belirtir ve bunların giderilmesi için süre tanır. Sonrasında ‘Periyodik Rapor’ dediğimiz düzenli rapor sistemi başlar. Bunun süre aralıkları sözleşmeye göre değişir, genellikle 4-5 yıl kadardır. Bu periyodik raporları da komite yine ‘Sonuç Gözlemleri’ ile değerlendirir. Bunların yanında komite sonuç gözlemlerinde bazı özel konularda devletlerden ayrıca rapor isteyebilir, buna ‘Etop Raporu’ diyoruz. Daha sonra da bu özel konulardaki işleyişi gözlemlemek için ‘Takip Raporu’ alırlar.
Peki komite (ya da BM) devletlerin verdiği bu raporları nasıl teyit ediyor? Burada karşımıza NGO’lar dediğimiz hükümet-dışı örgütler çıkıyor. İnsan hakları alanında çalışan NGO’lar, insan hakları ihlallerini raporluyorlar. Bu raporlarla da komite ikinci bir ağızdan da bilgi almış oluyor.
B- Soruşturma Usulü
Soruşturma usulü sözleşmelere göre farklı yöntemlerle yapılabilir. Genel hatlarıyla; bir ülkede, bir konuda sistematik ve yaygın ihlal iddialarına ilişkin güvenilir ve ciddi duyumların olması durumunda ilgili komite gidip ilgili ülkede yerinde soruşturma yapar.
Bu usulde devlet ve komitenin işbirliği söz konusudur ve gizlilik esastır (kamuoyuna açık değil). Ancak devlet bu işbirliğine uygun hareket etmezse komite bu soruşturmayı ifşa edebilir. Devletlerin çeşitli bahanelerle soruşturma heyetini engellemesi durumunda uzaktan soruşturma şeklinde de olsa soruşturma yapılır.
