Hukuki İşlem Unsurları
İki temel unsuru vardır: Hukuk düzenlemesinin uygun gördüğü ve koruduğu hukuki sonuç veya
sebep (iusta causa) ve irade beyanı.
- İşlemin Esas Unsurları (Esssentialia Negotii): Bir hukuki işlemde mutlaka bulunması
gereken, bulunmadıkları takdirde hukuki işlemim oluşumuna engel olacak unsurlardır.
Mesela bir alım satım akdinde tarafların mutlaka satılan mal ve ödenecek para (bedel)
üzerinde anlaşmaları lazımdır. Bu anlaşma akdin niteliğinin ortaya koyar. - İşlemin Arızî Unsurları (Accidentalia Negotii): Bir hukuki işlemde hukukun kendiliğinden
bağlayacağı sonuçları değiştiren ve taraf iradesine dayanan unsurlardır. Örneğim, hasarın
satıcıya ait olacağının kararlaştırılması. Tarafların işleme ilave edebilecekleri unsurlardır.
İşleme ilave edilen şart veya vade de arızî unsurlar kategorisine girer. - İşlemin Tabiî Unsurları (Naturalia Negotii): Bu unsurlar için taraf iradesine ihtiyaç
duyulmaz. Taraflar bu konuda beyanda bulunmasa bile hukuk düzeni bu sonuçları hukuki
muameleye kendiliğinden (ipso iure) bağlar. İki taraflı akitlerde tarafların edimlerini kural
olarak aynı anda ifa etme mecburiyeti gibi.
Dikkat edilirse bu hususlar tarafların aksini kararlaştırabilecekleri yedek hukuk kurallarına
ilişkindir. Bu konuda taraf iradesi mevcut değilse, hukuki muameleye bu kurallar
kendiliğinden ve hukuk düzenindeki haliyle uygulanır.
Hukuki İşlemlerin Ayrımları
- Borçlandırıcı İşlemler – Tasarruf İşlemleri – Kazandırıcı İşlemler:
Bu ayrım işlemlerin malvarlığına yaptığı etki yönünden yapılmaktadır.
Borçlandırıcı (iltizami) hukuki işlemler borç ilişkisine taraf olanlardan en az birisini borç
altına sokan, onu belli bir davranışta bulunmaya zorlayan, borç ilişkisinin konusunu ifa
etmeyi öngören işlemlerdir. Bu işlemler borçlunun malvarlığının pasifini çoğaltırlar. Kural
olarak borçlandırıcı işlemler sözleşmelerle olur.
Tasarruf işlemleri ise hak durumunda doğrudan doğruya değişiklik meydana getiren
işlemlerdir. Bunlar bir hakkın devri, bir hakkın sona erdirilmesi veya bir hakka külfet
yüklenmesi şeklinde olabilir. Bu şekilde tasarruf işlemi malvarlığının aktif kısmını azaltır.
Tasarruf anında var olan mutlak veya nisbi haklar devredilmiş, değiştirilmiş veya sona
erdirilmiş olur.
Kazandırıcı işlem bir kimsenin diğerine, malvarlığına giren bir menfaat kazandırmasını
ifade eder. Kazandırıcı işlemler belli bir amacın gerçekleşmesi için yapılırlar. Bu amaca
(causa) hukuki sebep denmektedir. Başkası lehine kazandırmaların esas itibariyle üç sebeple
yapıldığı görülmektedir:
Causa Solvendi (İfa Sebebiyle): Bir borç ilişkisinde yer alan edimin ifa edilmesi
halinde mevcuttur.
Causa Credendi (Alacak Sebebiyle): Bir alacak hakkı elde etmek için yapılan
kazandırmaların sebebidir.
Causa Donandi (Ölüm Sebebiyle): İvazsız kazandırmaların hukuki sebebidir. Burada
kazandırıcı işlemi yapan karşılık elde etmemektedir. Bağışlama en yaygın örneğidir. - Tek Taraflı Hukuki İşlemler – İki Taraflı Hukuki İşlemler
Bu ayrım hukuki işlemin oluşması için gerekli olan irade beyanı sayısı yönünden yapılmaktadır.
Tek taraflı hukuki işlemlerde hukuki sonucun meydana gelmesi için tek bir kişinin irade beyanı
yetmektedir. Vasiyetname, azat etme, mirasın reddi, bugün ilan suretiyle vaad tek taraflı hukuki
işlemdir.
İki taraflı hukuki işlemler, yani akitlerin oluşması için birbirine uygun karşılıklı irade
beyanlarına ihtiyaç vardır. Sözleşmelerin meydana gelmesini sağlayan unsur consensus’tur, yani
irade uyuşmasıdır. Bu irade uyuşması açık veya örtülü beyanla gerçekleşebilir.
Ius Civile’de sözleşme (akit) kavramını karşılayan terim contractus’tur.
Akitler; Müşterek Hukuktan itibaren kendi içlerinde iki taraflı akit ve tek taraflı akit olarak ikiye
ayrılmaktadır. Bu ayrım akitte her iki tarafın da borç altına girip girmemesine göre
yapılmaktadır. İki taraflı akitler ise tam iki taraflı ve eksik iki taraflı olarak ikiye ayrılmaktadır. - Sağlararası Hukuki İşlemler – Ölüme Bağlı Hukuki İşlemler
Sağlararası yahut yaşayanlar arasındaki hukuki işlemler (negotia inter vivos) hükümlerini işleme
taraf olanların hayatında doğururlar. Yani işlem tarafların yaşaması sırasında etki gösterir.
Ölüme bağlı hukuki muamelelerin (negotia mortis causa) sonuçları tasarrufta bulunanın
ölümünden sonra ortaya çıkmaktadır. - İvazlı Hukuki İşlemler – İvazsız Hukuki İşlemler
Karşılıklı edimlerin değiştirilmesine, mübadelesine yönelen işlemler, mesela alım-satım ivazlı
işlemler olarak adlandırılır.
Buna karşılık bir kimse bir işlem ile sadece kazandırmada bulunuyor, karşılığında bir şey elde
etmiyorsa, mesela bağışlama, ivazsız işlem söz konusu olur. - Sebebe Bağlı Hukuki İşlemler – Sebebe Bağlı Olmayan Hukuki İşlemler
Sebebe bağlı (illi) işlemlerin geçerliliği, sebebin geçerliliğine bağlıdır. Sebep, hukuki işlemin
vazgeçilmez bir unsuru haline getirilmiştir. Sebep yoksa, imkânsız ise veya geçerli değilse
hukuki işlemde kendisinden beklenen sonucu meydana getirmez. - Şekle Bağlı Olan İşlemler – Şekle Bağlı Olmayan İşlemler
Hukuki muamelenin meydana gelmesi için gerekli olan irade beyanının belli bir biçimde dış
dünyaya aksetmesini hukuk düzeni emretmişse, şekle bağlı irade beyanı ve dolayısıyla şekle
bağlı hukuki muameleden bahsedilir. Bu şekle riayet etmeme muamelenin geçersiz sayılması
sonucunu doğurur.
Buna karşılık hukuki sonuç doğurmaları için şekil gerekmiyorsa, şekle bağlı olmayan hukuki
işlemler söz konusu olur.
