HAKİMLERİN TARAFSIZLIĞI
Hakimin anayasaya, hukuka ve kanunlara uygun olarak vicdani kanaatine göre karar verebilmesi için, kendisiyle, önüne gelen somut uyuşmazlığın tarafları arasında davranmayı gerektirecek bir bağımlılık, düşmanlık veya menfaat ilişkisinin yahut yakınlığın olmaması gerekir.
HAKİMLERİN YASAKLILIĞI
HMK, bazı durumlarda hakimin tarafsız kalamayacağını varsayarak, bunlardan birisinin mevcudiyetini, davaya bakan hakim için yasaklılık sebebi olarak kabul etmiştir. HMK 34. Maddede sayılan yasaklılıklar şunlardır;
- Kendisine ait olan veya doğrudan doğruya ya da dolayısıyla ilgili olduğu davada,
- Aralarında evlilik bağı kalkmış olsa da eşinin davasında, kanun koyucu bir kimsenin eşinin veya evlilik ilişkisi sona ermiş olsa bile hakimin eski eşinin davasına bakmasına izin verilmemiştir.
- Kendisi ve eşinin altsoyunun ve üstsoyunun davasında,
- Kendisi ile arasında evlatlık bağı bulunanın davasında, burada kanun koyucu kanuni olarak evlatlık ilişkisinin tesisini arar.
- 3. Derece de dahil olmak üzere, kan veya kendisini oluşturan evlilik bağı kalkmış olsa da kayın hısımlığı bulunanların davasında,
- Nişanlısının davasında,
- İki taraftan birinin vekili, vasisi, kayyımı veya yasal danışmanı sıfatı ile hareket ettiği davada.
Kanunda yasaklılık sebebi olarak sayılan yukarıdaki haller tektir, örnekseme yoluyla çoğaltılamaz. Yasaklılık sebeplerinden birisinin mevcut olması durumunda hakim, talep olmasa bile bunu re’sen gözeterek çekinme kararı vermek zorundadır. Çekinme kararını hakkında yasaklılık sebebi bulunan hakimin bizzat kendisi verir. Eğer toplu mahkeme ise yasaklı hakimin katılımıyla karar verilir. Hakkında yasaklılık sebebi bulunan hakimin yaptığı bütün işlemler, üst mahkemenin kararı ile iptal olunabilir.
HAKİMİN REDDİ
-RET SEBEBİ: Kanun koyucu yasaklılık sebeplerini tek tek saydığı halde ret sebepleri bakımından tek ve genel bir durumdan söz etmiştir. Buna göre “hakimin tarafsızlığından şüphe edilmesini gerektiren önemli bir durumun mevcut olması” hakim için ret sebebi oluşturur. Red halleri şunlardır;
- Hakimin davada iki taraftan birine öğüt vermiş ya da yol göstermiş olması, fakat buradaki öğüdün taraflardan birini diğerine göre avantajlı konuma sokması gereklidir.
- Hakimin davada iki taraftan birine veya 3.kişiye karşı, kanunen gerekmediği halde görüşünü açıklamış olması, burada bahsedilen “ihsas-ı rey” olarak adlandırılır. Bunun red sebebi olması için kanunen gerekli olmamasıdır.
- Hakimin davada tanık veya bilirkişi olarak dinlenmiş veya hakim ya da hakem sıfatıyla hareket etmiş olması; uyuşmazlıkta arabuluculuk veya uzlaştırmacılık yapmış olması, hakim, hakimlik mesleğine devam ettiği sürece bilirkişilik, hakemlik, arabuluculuk veya uzlaştırmacılık yapması mümkün değildir. Fakat hakimlik öncesi bu mesleklerde bulunmuş olması hakim açısından red sebebi olabilir.
- Davanın, hakimin 4.derece de dahil yansoy hısımlarına ait olması,
- Hakimin dava esnasında, iki taraftan birisi ile davası veya aralarında bir düşmanlık bulunması, buradaki dava veya düşmanlığın mutlaka dava esnasında olması gerekir.
Red sebebinin yasaklılık sebeplerinden en önemli farkı, yasaklılık sebeplerinin hakimşn tarafsız kalamayacağının kabulü açısından kesin olmasıdır. Yani yasaklılık sebeplerinde hakimin tarafsız kalamayacağı kesin varsayılır.
-RED TALEBİNİN İLERİ SÜRÜLMESİ: HMK m.36’ya göre tarfalardan birisi hakimi reddedebileceği gibi hakim de bizzat çekilebilir. Red talebinin ileri sürülmesinde önemli bir sınırlama mevcuttur. Buna göre, ret sebebini bilen tarafın ret talebini en geç ilk duruşmada ileri sürmesi gerekir. Eğer ret sebebi davaya bakıldığı sırada öğrenilmişse ret talebinin en geç takip eden ilk duruşmada ve yeni bir usul işlemi yapılmadan önce ileri sürülmesi gerekir. Her halde ret talebinin ileri sürüleceği azami sürenin ilk derece mahkemesindeki son duruşmadır. Bu süreler sadece tarafları bağlari hakim ret sebebi olduğunda istediği her an davadan çekilebilir. Ret talebinin mutlaka dilekçeyle yapılması; dilekçede ret sebebi olan vakıalar ile bunların delil veya emarelerinin açıkça gösterilmesi, varsa belgelerin dilekçeye eklenmesi gerekir. Dilekçe ekleriyle birlikte, reddi istenen hakimin mensup olduğu mahkemeye(yazı ileri müdürlüğüne) verilir ve artık geri alınamaz. Red dilekçesi, 1 haftalık süre içinde cevap vermesi için karşı tarafa tebliğ edilir.
Hakmin çekilmesi durumunda ise hakim, reddini gerektiren sebepleri ve bunların delillerini ihtiva eden dilekçesini, görev yaptığı mahkemenin yazı işleri müdürlüğüne verir. Hakimin gerek taraflarca reddi gerekse bizzat çekilmesinde talebin kanuna uygun olup olmadığı kararı yetkili merciindir. Sadece 3 durumda taraflardan birinin ileri sürdüğü ret talebinin, bizzat reddi istenen hakim tarafından incelenerek(merciye gönderilmeksizin) geri çevirmesi söz konusudur. Buna göre:
à Ret talebi süresi içinde yapılmamışsa,
àRet sebebi ve bu sebebe ilişkin inandırıcı delil veya emare gösterilmemişse,
àRet talebinin davayı uzatmak amacıyla yapıldığı açıkça anlaşılıyorsa, reddi istenen hakimin bizzat kendisi, ret talebini yetkili merciye göndermeksizin geri çevirir.
-RED TALEBİNİN İNCELENMESİ: Ret talebinin geri çevrilmesinin söz konusu olduğu 3 istisnai hâl dışında, ret sebebinin mevcut olup olmadığı, reddi istenen hakim dışındaki bir mahkeme veya hakim tarafından incelenir. Ret talebi gelen merci, incelemesini dosya üzarinden, gerekliyse duruşmalı olarak yapar. Ret sebebpleri hakkında yemin teklif olunamaz. Ret sebebinin mevcudiyetinin tam olarak ispatlanması aranmaz; muhtemel görülmesi halinde kabul eder. Ret talebinin ileri sürülmesinden merciin talep hakkındaki kararına kadar hakkında ret talebi bulunan hakim kural olarak davaya devam edemez. Ret talebinin kabulü halinde, davaya başka bir hakim bakar, hakim yoksa yargı yerinin belirlenmesi yoluna gidilir. Ret talebinin reddinde ise hakim davaya bakmaya devam eder. Esas hüküm bakımından istinaf yolu kağalı bulunan dava ve işlerde, red talebi hakkındaki mercii kararları kesindir.
ZABIT KATİBİNİN REDDİ
HMK m.45 ile zabıt katibinin tarafsızlığı sağlanmıştır. Buna göre hakimler açısından düzenlenen yasaklılık veya ret sebeplerinden birinin zabıt katibinde bulunması halinde taraflardan biri zabıt katibini reddedebilir. Hakimler için öngörülen yasaklılık sbeplerinde birisi, zabıt katibinde gerçekleşmişse zabıt katibinin kendisi de çekilmek isteyebilir.
