Hak Kavramı
- İrade Teorisi: Hak,kişinin başkalarını kendi iradesince hareket etmeye zorlayabilmesidir.
- Menfaat Teorisi: Hak,hukuken korunan menfaattir.
- Karma Teori: Hak,hukuken korunan ve sahibine yararlanma yetkisi tanınan menfaattir.
Bu görüşlerden ve eleştirilerden yararlanarak hakkın tanımını hukuk düzenince korunan ve hakkın sahibine korumadan yararlanma yetkisi verilen menfaat olarak yapabiliriz.
HAKLARIN ÇEŞİTLERİ
Dayandığı Hukuk Dalı Bakımından: Kamu Hukuku Hakları-Özel Hukuk Hakları Başta devlet olmak üzere,kamu hukuku tüzel kişilerinin kuruluşunu,işleyişini,ilişkileri düzenleyen kamu hukukudur. Eşit koşullardaki kişilerin ilişkilerini düzenleyen özel hukuktur.
Niteliklerine Göre: Mutlak Haklar-Nisbi Haklar
Mutlak haklar,herkese ileri sürülebilen ve herkesin uyması zorunu olduğu haklardır.Sınırlı sayıdadır,en geniş yetkiye sahiptir,sadece kanunla oluşturulur. Mutlak haklar:
a) Eşya Üzerinde Mutlak Haklar: Hukuk anlamında eşya,üzerinde bireysel hakimiyet sağlanan ve ekonomik değere sahip olan varlıklardır.
-Ayni Haklar: Eşyanın sahibine doğrudan hakimiyet sağlayan ve herkese ileri sürülen haklardır.Eşya üzerinde doğrudan hakimiyet sağlamasının anlamı,hakkı kullanmak için başkasına ihtiyaç duymamasıdır.Ayni hakkın konusu eşyadır.Sınırlı sayıda ayni hak vardır.Eşya üzerinde kullanma,yararlanma,tüketme yetkisi vardır.
Mülkiyet: Hakkın sahibine eşya üzerinde kullanma,yararlanma ve tüketme yetkilerini veren ayni haktır.
Sınırlı Ayni Haklar: Hakkın sahibine mülkiyetin içindeki yetkilerden sadece bir kısmını veren ayni haktır.İrtifak hakkı, rehin hakkı, taşınmaz yükü türleri vardır.
i-İrtifak Hakkı: Hakkın sahibine eşyayı kullanma,eşyanın ürünlerinden yararlanma veya yetkilerin bazısının kullanılmasını yasaklayan aynı haktır.Mesela intifa hakkı,oturma hakkı,üst hakkı..
ii-Rehin Hakkı: Hakkın sahibinin alacak hakkının ifa edilmesini güvence altına alan ve borcunu ifa etmemesi durumunda,hak sahibinin rehinin konusu olan şeyi paraya çevirterek isteme yetkisi veren ayni haktır.
iii-Taşınmaz Yükü: Taşınmazın malikini,sahip olduğu taşınmaz dolayısıyla ve taşınmazla sorumlu olmak üzere başkasına bir şey vermek veya yapmak yükümlülüğü yükleyen ayni haktır.
-Fikri Haklar: Kişilerin yaratıcılığıyla düşüncesi hisleri veya zekasıyla edebiyat,teknik,güzel sanatlar,bilim ticaret alanlarında koyduğu hükümlere denir.
b) Kişi üzerinde mutlak haklar: Kişinin kendine veya başkasına ilişkin sahip olduğu yetkileri içerir.Kişilik hakkı,velayet,vesayet gibi.
Nisbi haklar(kişisel haklar), sadece belirli kişi veya kişilere ileri sürülen haklardır.Örneğin,alacak hakkı ve dernekte üyelik hakları.
• Alacak Hakkı: Bir kişiye borçlusundan alacağını yerine getirmesinin talep etmesi hakkıdır.Alacaklı ve borçlu arasındaki hukuki ilişki bir borç ilişkisidir.Borçlunun yerine getirmesi yükümlülüğüne edim denir.Alacak hakkından tek taraflı feragat edilmez.
• Yenilik Doğuran Hakların Kullanılması: Kural olarak,muhatabına yönetilmesi gereken tek taraflı irade beyanıyla kullanılmaktadır.İstisna olarak mahkemeye başvurularak dava yoluyla YDH`lar kullanılır.Örneğin boşanma davası açma hakkı.Yenilik doğuran haklar kullanılmalarıyla sonra ermektedir.Kullanıldıktan sonra geri alınamazlar.Kural olarak şarta bağlanmazlar.Hak düşürücü süreye bağlıdırlar.Kanundan veya sözleşmeden doğarak belirli kişilere karşı ileri sürülür.
• Borç İlişkisi Dışındaki Hukuki İlişkilerden Doğan Nisbi Haklar: Örneğin dernek ile üye arasındaki üyelik ilişkisi,üyenin oy kullanma hakkı,dernekten çıkma hakkı,altsoy, üstsoy ve kardeşler arasında doğan nafaka yükümlülüğü…
Etkisi güçlendirilmiş nisbi haklar,nisbi haklar sadece belirli kişilere karşı ileri sürülen bir hak da olsa bazı durumlarda ileri sürülecek çevrenin kapsamı genişletilebilir.Kanunun belirlediği nisbi hakları tapu sicilinde şerh adı verilen kayıtla etkisi güçlendirilebilir.Örneğin sözleşmeden doğan alım hakkı,sözleşmeden doğan önalım hakkı,kira ve arsa karşılığında inşaat sözleşmesi satış vaadinden doğan hak…
3) Konularına Göre: Mal Varlığı Hakları-Kişi Varlığı Hakları:
Malvarlığı hakları,para ile ölçülerek değeri olan haklardır.Haklar malvarlığının aktif kısmı,borçlar ise pasif kısmıdır.Alacak hakları,ayni haklar,maddi değeri olan yenilik doğuran haklar,mali yönleri ile fikri haklar.Kişi varlığı hakları ise değeri parayla ölçülemeyen,kişinin manevi değerini yakından ilgilendiren haklardır.Örneğin kişilik hakları,velayet hakkı(manevi yönleriyle),fikri haklar..Kural olarak kişi hakları devredilemez ve mirasçıya geçemez.
4) Devir edilip edilmemelerine göre haklar:
Hak sahibinin kendi iradesi veya miras yoluyla başkalarına geçebilen haklar devredilebilir haklardır,Malvarlığı hakları kural olarak devredilebilir haktır.Bazı hakların ise hiçbir şekilde devredilmesi mümkün değildir ve hak ölümle son bulur.
Örneğin kişilik hakkı,velayetten doğan haklar,vesayetten doğan haklar…Hakkın devredilememesi bazen tarafların iradelerinden de ortaya çıkabilmektedir.Mesela üst hakkı ve kaynak irtifakı devredilebilir ama taraflar sözleşmesinde devredilmeyeceğini karşılaştırırsa devredilmez olur.
5) Kullanma Yetkisi Bakımından: Kişiye sıkı sıkı bağlı haklar-Başkasınca kullanılacak haklar
Kişiye sıkı sıkı bağlı olan haklar,hakkın kullanılmasını mutlaka hak sahibinin karar vermesi gereken haklardır.Hak sahibinin hakkın kullanılıp kullanılmamasında karar vermesinde başkasını yetkilendirebildiği haklardır.
6) Bağımsız olup olmama bakımından haklar:
Bağımsız haklar,hak sahibinin doğrudan sahip olduğu haklardır.Mülkiyet,intifa,oturma hakkı,fikri haklar…Bağımlı haklarsa hakkın başka bir hakka sahip olmasından veya başka hukuki ilişkide taraf olmasından dolayı sahip olduğu haklardır.Bağımlı haklar ise eşyaya bağlı haklar,alacağa bağlı haklar,sözleşmeye bağlı haklar,bir topluluğa mensup olmaya bağlı haklardır.
7) Sağladığı Yetkinin İçeriğine Göre: Yararlanma Hakları-Düzenleme Hakları:
Hak sahibine hukuki değerden veya bir davranıştan yararlanma yetkisi veren haklardır.Başkasına ileri sürülebilir.Yenilik doğuran haklar,defi hakları örnektir.Hak sahibinin tek taraflı irade açıklamasıyla,başkasının hukuk alanını etkilediği bir haktır.
• Yenilik Doğuran Haklar: Hakkın kullanılmasıyla yeni hukuki durum ortaya çıkmasına sebep olan haktır.Yenilik haklarının farklı türleri vardır.
-Kurucu Yenilik Doğuran Hak: Tek taraflı olarak yeni hukuki ilişki kurulmasıdır.Alım,önalım ve gerialım gibi hakların özellikleri tek taraflı olarak hak sahibine satım sözleşmesi kurulmasını sağlar.
-Değiştirici Yenilik Doğuran Haklar: Tek taraflı olarak kullanılmalarıyla kurulan hukuki ilişkiyi değiştiren haklardır.Seçimlik borçlardaki seçim hakkı değiştirici yenilik hakka örnektir.
-Bozucu Yenilik Doğuran Haklar: Yenilik doğuran hakkın kullanılmasıyla hukuki işlem sona erer.
Yenilik Doğuran Hakların Kullanılması: Hukuk düzenince bazı yenilik doğuran haklar mahkemeye başvurarak dava yoluyla kullanılmasını gerekli görülmüştür.
• Defi Hakları: Bir hakka dayanarak talebin yerine getirilmesinden kaçınma yetkisi veren haklardır.Mutlaka dava yoluyla ileri sürülür.Bazıları sürekli ileri sürülen talepten kaçınılmasını sağlıyorsa kesin defi hakkıdır.Bir süreliğine uygun davranmaktan kaçınılması geciktirici defidir.İleri sürülen talebin tamamının yerine getirilmesinden kaçınmayı sağlıyorsa tam defi hakkıdır.İleri sürülen talebin sadece belirli kısmımdan kaçınmayı sağlıyorsa kısmi defi hakkıdır.
