Borçlar Hukuku
Ceza Koşulu, Dönme Cezası, Bağlanma Parası ve Cayma Parası
Borçlunun, borcunu ihlal etmesi durumunda alacaklıya ifa etmeyi önceden kabul ettiği edim, ceza koşuludur. Burada koşul, sözleşmenin hükmü anlamında kullanılmaktadır. TBK m. 179 ile 182 arasında düzenlenmektedir. Borçlunun borcunu ihlal etmesi durumunda alacaklının uğradığı zarardan bağımsız olarak önceden belirlenen ve kesin bir cezanın kararlaştırılmasını ifade eder. Bu sebeple borçluyu, borcu gereği gibi ifa etmeye zorlar. Ceza koşulu, tazminattan farklıdır. Ceza koşulu, tazminat miktarının önceden belirlenmesi suretiyle öngörülebilirliği de sağlar. Alacaklı ise zararın ispatındaki zorluklardan kurtulmuş olur.
Ceza koşulu aynı zamanda geciktirici koşula bağlı bir borç teşkil eder. Burada geciktirici koşul, borcun hiç veya gereği gibi ifa edilmemesidir. Ceza koşulu kanunda özel olarak düzenlendiği için öncelikle TBK m. 179 ila 182 hükümlerine tabidir. Şayet bu hükümlerde somut olaya uygulanacak bir kural bulunamazsa koşula bağlı borçlara ilişkin hükümler uygulanabilir.
Normal şartlarda alacaklıya verilen zarar zaten tazmin edilmelidir. Ceza koşulunun mantığı ise zararın olmadığı durumlarda kendini göstermesidir.
Ceza koşulu, kural olarak her türlü borç için düzenlenebilir. Genellikle sözleşmeden doğan borçlar için kararlaştırılmaktadır. Borcun zamanaşımına uğraması durumunda, borca ilişkin ceza koşulu da istenemez. Ancak zamanaşımına uğramış borcun ifa edileceği hususunda ceza koşulu kararlaştırılırsa ceza koşulu istenebilir. Ahlaki bir görevin ifası niteliğindeki bir borç için de ceza koşulu kararlaştırılabilir. Ancak kumar ve bahisten doğan borçlar ve evlenme tellallığından doğan borçlar için ceza koşulu kararlaştırılamaz.
Ceza koşulu kararlaştırılması kanun hükmü ile yasaklanabilir. Örneğin konut ve çatılı işyeri kiralarında kira bedelinin zamanında ödenmemesi halinde ceza koşulu ödeneceğine veya sonraki kira bedellerinin muaccel olacağına ilişkin anlaşmalar geçersizdir. Bunun amacı kiracıyı korumaktır. (TBK m. 346)
TBK m. 182 gereği taraflar ceza miktarını serbestçe belirleyebilir. Öğretide sadece miktarı değil ceza niteliğindeki edimi de serbestçe belirleyebilecekleri ifade edilir. Belirledikleri edim verme, yapma ya da yapmama olabilir. Bu edim kanuna, ahlaka veya kişilik hakkına aykırı olursa geçersiz olur. TBK m. 182/2’ye göre bu geçersizlik asıl borcun geçerliliğini etkilemez.
Cezai koşul feridir yani asıl borca bağlıdır. Asıl borç herhangi bir sebeple geçersiz olursa ceza koşulu da geçersiz olur. Asıl borç, borçlunun kusuru olmaksızın imkansız hale gelirse ceza koşulu hükümden düşer. Sözleşmeden dönme üzerine borç ilişkisi geçmişe etkili olarak ortadan kalktığı için ceza koşulu da geçmişe etkili olarak ortadan kalkar. Şu var ki taraflar sözleşmeden dönme halinde bile ceza koşulunun talep edilebileceğini kararlaştırabilir. Sözleşmenin feshi durumunda ise borç ilişkisi ileriye etkili olduğu için fesihten önce doğun cezayı isteme hakkı ortadan kalkmaz.
Ceza Koşulu Türleri
- İfa Yerine İstenebilecek Ceza Koşulu: Ceza koşulunun ifa yerine istenmesi
durumunda alacaklı borcun ifasından vazgeçer ve ceza koşulunu ister. TBK m. 179/1 uyarınca bir sözleşmenin hiç veya gereği gibi ifa edilmemesi durumu için bir ceza kararlaştırılmışsa aksi sözleşmeden anlaşılmadıkça alacaklı, ya borcun ya da cezanın ifasını isteyebilir. Bu hüküm emredici değildir. Taraflar hem cezanın hem de ifanın istenebileceğini kararlaştırabilir.
- İfa İle Birlikte İstenebilecek Ceza Koşulu: Ceza koşulunun ifa ile birlikte istenmesi
durumunda alacaklı ikisini de ister. Borcun belirlenen zaman veya yerde ifa edilmemesi durumu için kararlaştırılmışsa alacaklı, hakkından açıkça feragat etmiş veya ifayı çekincesiz olarak kabul etmiş olmadıkça asıl borçla birlikte cezanın ifasını da isteyebilir. Taraflar borcun belirlenen zaman veya yerde ifa edilmemesi dışındaki borç ihlalleri için de ifa ile birlikte ceza koşulu kararlaştırabilir. Ayrıca taraflar borcun zamanında veya kararlaştırılan yerde ifa edilmemesi durumunda ifa yerine ceza koşulunun isteneceğini de kararlaştırabilir.
Dönme Cezası
Borçluya sözleşmeyi sona erdirme yetkisi veren cezaya dönme cezası denir. Dönme cezası, ceza koşuluna ilişkin hükümler içinde düzenlenmesine rağmen ceza koşulundan farklıdır. Ceza koşulunda borçlunun borcunu ihlal etmesi durumunda alacaklının bir talep hakkı söz konusuyken; dönme cezasında borçlu, kararlaştırılan cezayı ifa ederek sözleşmeyi sona erdirebilir. Bir sözleşmede cezaya ilişkin bir hüküm varsa bunun dönme cezası değil, ceza koşulu olduğu karine olarak kabul edilir. Anılan halin dönme cezası olduğunu borçlu ispat etmek zorundadır.
Bağlanma Parası
Sözleşmenin taraflarından birinin, diğerine sözleşmenin kurulduğuna delil olması için verdiği paraya bağlanma parası denir. TBK m. 177/1 uyarınca, sözleşme yapılırken bir kimsenin vermiş olduğu bir miktar para, cayma parası olarak değil, sözleşmenin yapıldığına kanıt olarak verilmiş sayılır. Düzenlemeye göre sözleşmenin kurulması aşamasında taraflardan birinin diğerine verdiği para bağlanma parası olarak kabul edilir. TBK m. 177/2 hükmüne göre aksine sözleşme veya yerel adetler olmadıkça bağlanma parası esas alacaktan düşürülür. Böylelikle kanun, bağlanma parasının kural olarak alacağa mahsup edileceğini kabul etmiştir.
Cayma Parası
Sözleşmenin taraflarından birinin diğerine sözleşmeden serbestçe cayma hakkı karşılığında verdiği para, cayma parasıdır. TBK m. 178 uyarınca, cayma parası kararlaştırılmışsa taraflardan her biri sözleşmeden caymaya yetkili sayılır, bu durumda parayı vermiş olan cayarsa verdiğini bırakır, almış olan cayarsa aldığının iki katını geri verir. Hükümden anlaşılacağı üzere, her iki taraf da sözleşmeden cayabilir. Öğretide sözleşmeden cayma imkanının en geç sözleşmeden doğan asli borçlardan biri ifa edilinceye kadar kullanılabileceği, bu andan sonra anılan imkanın ortadan kalkacağı ifade edilir. Dönme cezası sözleşmenin taraflarından biri için kararlaştırılabilir, cayma parasında ise iki taraf da sözleşmeyi sona erdirebilir. Dönme cezasında cezayı ödeyerek sözleşmeden dönmek için zamansal sınır bulunmaz ancak cayma parasında ise hemen az önce ifade edildiği gibi bu imkan belirle bir kesite kadar kullanılması gerekir.
