1876 Kanun-i Esasi, katı ve yazılı bir anayasa olmasına rağmen kanunların yargısal denetimi yoktur çünkü o zamanlarda dünyada da böyle bir uygulama yoktu. Ancak siyasal denetim vardır: Heyet-i Ayan, Heyet-i Mebusan’ın kabul ettiği kanun tasarısının Kanun-i Esasi’ye uygunluğunu denetler. 1921/24 Anayasalarımızda ise yasama organının üstünlüğü anlayışı hakim olduğundan kanunların yargısal denetimi gündeme gelmemiştir. 24 Anayasası, kanunların anayasa aykırı olamayacağını söylese de bunun denetiminin nasıl olacağı öngörülmemiştir. O tarih düşünüldüğünde “özel mahkeme sistemi” dünyada sadece Avusturya’da mevcuttur, yani bizde olmaması şaşırtıcı değildir fakat “amerikan sistemi” denetim usulü tartışmaları yaşansa bile, Yargıtay 1931 senesinde bir kararında bunu yasaklamıştır. 61 Anayasamızda ise “özel mahkeme” olarak AYM kurulmakta. Avrupa’da
AYM kuran 4. devlet biz olmuşuzdur. Oldukça yeni bir olgu olan özel mahkeme sistemi, yani AYM, parlamentoyu denetleme aracı olarak senatolardan daha etkili olup bir mahkeme olduğu için de bağımsız olması, güven vermektedir. Bu yüzden günümüzde Avrupa ülkelerinin çoğunda AYM vardır. 82 Anayasamız da anayasa yargısı modelini sürdürmektedir. Fakat bu anayasada AYM, özel bir mahkeme olarak değil yüksek bir mahkeme olarak düzenlenmiştir.
AYM ÜYELERİNİN SEÇİMİ VE ÖZELLİKLERİ
Tıpkı HSK gibi, AYM’nin de oluşumunda çoğulcu bir yapı ve demokratik meşruiyet, bağımsızlık açısından oldukça önem taşır.
- 1961 AYM’si: 15 as üye 5 yedek üye var. 4 üye Yargıtay, 3 üye Danıştay, 1 üye Sayıştay, 5 üyeyi senato/millet meclisi seçer, cumhurbaşkanı 2 üye seçer (bir tanesi askeri yargıtayın gösterdiği 3 aday arasından). 2 yedek üye Yargıtaydan, 1 yedek üye Danıştaydan, 1 yedek üye millet meclisince, 1 yedek üye senato tarafından seçilir. [[[ÇOĞULCU MODELE UYGUN]]]
- 1982 AYM’si: 11 as üye 4 yedek üye var. 2 as 2 yedek Yargıtayca, 2 as 1 yedek Danıştayca,
1 as üye Askeri Yargıtayca, 1 as üye Askeri Yüksek İdare Mahkemesince, 1 as üye
Sayıştayca, 1 as üye YÖK içinden, 3 as 1 yedek üye üst kademe yöneticileri ve avukatlar arasından cumhurbaşkanınca seçilir. [[[SADECE CB SEÇTİĞİ İÇİN DEMOKRATİK MEŞRUİYET ZAYIF]]]
• 2010/2017 AYM’si: 17 as üye 0 yedek üye var. TBMM 3 üye seçer: 2 üyeyi Sayıştay’dan, 1 üyeyi ise serbest avukatlar arasından gizli oyla seçer. Cumhurbaşkanı 12 üye seçer: Yargıtaydan 3 üye, Danıştaydan 2 üye, YÖK’ten 3 üyeyi her üyelik için gösterilen 3 aday içinden seçer. Geriye kalan 4 üyeyi ise doğrudan yine cumhurbaşkanı seçer. (2010’da askeri yargıdan 2 üye seçiliyordu ancak 2017’de kalktı, diğer üyeler aynı şekilde ve aynı kurumlardan seçilir. Yani mevcut halde 15 as üye var.)
Üyeler 45 yaşını doldurmuş olmalıdır. YÖK üyeleri prof veya doçent olmalı, avukatlar minimum 20 yıl çalışmış olmalı, üst kademe yöneticileri yükseköğrenim görmüş ve en az 20 yıl kamu hizmeti yapmış olmalı, birinci sınıf hakim ve savcılar ise meslekte 20 yıl geçirmiş olmalıdır. *
Taraflı Cumhurbaşkanının AYM’ye 12 üye seçmesi tartışmaya açıktır. Başkanlık sistemi olan ülkelerde yüksek mahkeme üyelerinin atanmasında senato onayı aranmaktadır fakat ülkemizde olmadığı için fren unsuru haliyle yoktur.
AYM ÜYELERİNİN GÖREV SÜRESİ VE TEMİNATI
Yüksek mahkeme üyelerinin görev süresi yargının bağımsızlığı açısından önem taşımaktadır. 82 anayasasının ilk halinde AYM üyeleri emekli olana kadar görev almaktaydılar. 2010 değişikliği ile bu süre 12 yılla sabitlenmiş oldu. AYM üyeleri sadece bir defa üyeliğe seçilebilir. Karşılaştırmalı anayasa hukukunda da böyledir. AYM üyeleri azlolunamaz, kendileri istemedikçe yasada gösterilen yaştan önce emekliye ayrılamaz. Üyeler 65 yaşından önce 12 yıllık görev süresini bitirirlerse başka görevde çalışabilirler. Aynı zamanda AYM üyeleri 12 yılı doldurmadan emeklilik yaşına (65) gelirse zorunlu olarak emekli olur. AYM üyeliğinin sona ermesi 2 şekilde olacaktır: birincisi, hakim olmaya engel suçtan hüküm giydikleri halde kendiliğinden, ikincisi ise sağlık bakımından görevini yapamaz hale gelmesi şeklinde (fakat bu ikinci durumda AYM üye salt çoğunluğu oyu gerekli) AYM üyelerine, görevlerinden doğan veya görevleri sırasından işledikleri suçlardan, kişisel suçlardan soruşturma açılabilmesi AYM genel kurul kararına bağlıdır. Fakat ağır cezayı gerektiren suçüstü hallerinde soruşturma genel hükümlere tabidir. AYM’nin bir üyesine görev suçundan soruşturma açılmışa ve kovuşturma aşamasına geçilmişse (kovuşturma için aym genel kurulu karar aldıysa) bunu AYM, yüce divan sıfatıyla yapacaktır.
AYM’NİN TEŞKİLAT YAPISI
AYM genel kurulu 15 üyeden oluşur. Genel kurul başkanın veya başkanvekilinin başkanlığında en az 12 üye ile toplanır. Bireysel başvuruları karara bağlamak için bir başkanvekili başkanlığında 7’şer üyesi olan 2 bölüm kurulur. Bölümler başkanvekili başkanlığında en az 4 üye ile toplanır. (birinci bölüm – ikinci bölüm) Bölümlerin ana görevi komisyonlar tarafından kabul edilebilir bulunan başvuruların esas incelemesidir. Komisyonlar ise, bireysel başvuruların kabul edilebilirlik incelemesini yapmak üzere 2’şer üyeden 3 komisyon şeklinde, bölümlere bağlı olarak kurulmaktadır. Oybirliği ile karar alırlar. Karar alınamazsa bölüme havale edilir. Mahkemede yargısal ve idari çalışmalara yardımcı olmak için yeterli sayıda raportör bulunur.
AYM’NİN GÖREV VE YETKİLERİ
- Kanunların, CBK’ların, TBMM İçtüzüğünün veya bunların belirli madde veya hükümlerinin şekil ve esas bakımından; Anayasa Değişikliklerinin ise sadece şekil bakımından Anayasa aykırılığı iddiasıyla açılan iptal davalarına bakmak.
- Mahkemelerce, itiraz yoluyla kendisine intikal ettirilen işleri karara bağlamak.
- Bireysel başvuruları karara bağlamak (2010’dan sonra başladı)
- Cumhurbaşkanının hem kişisel hem göreviyle ilgili suçlarını, TBMM Başkanını, Bakanları,
AYM-Yargıtay-Danıştay başkan ve üyelerini, başsavcılarını, başsavcıvekillerini, HSK ve Sayıştay başkan ve üyelerini, Genelkurmay Başkanı, Kara-Deniz-Hava kuvvetleri komutanları ile jandarma genel komutanını görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılamak
- Siyasi partilerin kapatılmasına ve devlet yardımından yoksun bırakılmasına ilişkin davalar ile ihtar başvuruları ve dağılma durumunun tespiti istemlerini karara bağlamak
- Siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun denetimini yapmak veya yaptırmak
- Milletvekillerinin dokunulmazlıklarının kaldırılmasına veya vekilliklerinin düşmesine ya da bakanların-cb yardımcılarının dokunulmazlıklarının kaldırılmasına TBMM’ce karar verilmesi halinde bunlara ilişkin iptal istemlerini karara bağlamak
- Mahkeme üyeleri arasından AYM başkanı ve başkanvekilleri ile Uyuşmazlık Mahkemesi başkanı ve başkanvekilini seçmek
- Anayasada kendisine verilen diğer görevleri yerine getirmek.
AYM’nin 4 temel görevi vardır → norm denetimi – siyasi partilerin denetimi – yüce divan yargılaması – bireysel başvuruların incelenmesi.
Anayasa Hukuku Notları -41
