AGİT TEŞKİLAT YAPISI
A-) Siyasi Organlar
aa-) Zirveler
Katılan devletlerin hükümet yahut devlet başkanlarının toplandığı en üst düzey görüşme ve karar organıdır. 7 tane zirve yapılmıştır:
Helsinki Zirvesi: Helsinki Nihai Senedi imzalanmıştır. 3 Bölümden oluşur; Avrupa Güvenliği, ekonomi ve teknolojide işbilriği, insan hakları.
Paris Zirvesi: Yeni Bir Avrupa İçin Paris Şartı imzalanmıştır. Bu zirvede Soğuk Savaşın bittiği resmen belirtilmiş ve AGİK’in kurumsallaşma süreci başlamıştır. Ayrıca Varşova Serbest Seçimler Ofisi kuruldu ve Konvansiyonel Silahlı Güçlere İlişkin Andlaşma imzalandı.
Helsinki II: Devlet başkanları AGİT’i bölgesel teşkil olarak kabul etmiştir. Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiserliği ve Güvenlik İşbirliği Forumu ve Ekonomik Forum kuruldu. Yugoslavya krizi sebebiyle Yugoslavya Cumhuriyetinin katılımcı devlet olma statüsü askıya alınmıştır.
Budapeşte Zirvesi: Konferanstan Teşkilata dönüşüm resmileştirildi ve isim AGİK’de AGİT’e çevrildi.
Lizbon Zirvesi
İstanbul Zirvesi: Avrupa Güvenlik Şartı ve İstanbul Zirve Bildirisi imzalanmıştır. Diğer uluslararası teşkilât ve kurumlarla işbirliğini artırmak amacıyla, Güvenlik ve İşbirliği Forumu oluşturulmuştur. s (REACT) kurularak acil personel ihtiyacını karşılanması için. AGİT’in imkân ve yeteneklerinin, polis güçleriyle ilgili faaliyetlerdeki genişletilmesi kararlaştırılmıştır. Sekreterya bünyesinde bir Merkez kurularak AGİT’in saha operasyonlarında çevik kuvvet planlaması ve etkili hazırlığı konularını yönetecek. Danışma sürecini geliştirmek için, Daimî Konsey yönetiminde bir Hazırlık Komitesi oluşturuldu.
Astana Zirvesi
bb-) Gözden Geçirme Toplantıları (izleme toplantıları)
Bu toplantılarda zirveler öncesi AGİT faaliyetleri değerlendirilir, AGİT yükümlülüklerinin ne ölçüde yerine getirildiği tartışılır. Zirve öncesi hazırlık toplantısı denilebilir. Gözden Geçirme Toplantılarının temelini, 1975 Helsinki Zirvesinden sonra toplanmaya başlayan İzleme Toplantıları oluşturur. Bunlar AGİK üstlenimlerinin uygulanmasını gözden geçirildiği ad hoc toplantılar şeklinde yapılırdı. Bu toplantılar sonucunda kabul edilen neticeler Concluding Document olarak adlandırıldı. O yıllarda kurumsal yapının olmayışı sebebiyle bu toplantılar Helsinki Sürecinin olmazsa olmazıydı. O yıllarda bu toplantılar oldukça uzun sürmekteydi (yoğun gündem ve doğu-batı bloğu çekişmeleri sebebiyle)
cc-) Bakanlar Konseyi
Zirvelerin yapıldığı dönemlerin aralarında karar alma yönetim yetkisi, katılan devletlerin dışişleri bakanlarının oluşturduğu Bakanlar Konseyi’nindir. Her yıl en az 1 kez toplanır. AGİT ile ilgili konular değerlendirilir. Böylece zirveler arasındaki dönemlerde de AGİT’in faaliyetlerinin devamlılığı sağlanır. Bu konsey Paris Şartı ile kurulmuştur, merkezi politik önemi ise Budapeşte Belgesi’nde vurgulanmıştır.
dd-) Daimi Konsey
AGİT’in günlük işlerinden sorumlu olan ve tüm konularda siyasî danışma ve karar organı olarak, katılan devletlerin Viyana’daki temsilcilerinin katılımıyla haftada bir kez veya gerekli olduğunda her zaman toplanan bir organdır. Daimî Komite Bakanlar Konseyi’nin 1993 Roma toplantısında alınan bir kararla daimî komite olarak, gündelik faaliyetlerin yönetimi için oluşturulmuştur. Viyana Grubu’nun yerini alan bu Daimi Komite, Budapeşte Belgesin’nde son ismini almıştır. (Daimi Konsey)
ee-) Yüksek Konsey
Paris Şartı ile başlıca daimî organ olarak kurulan Yüksek Konsey, katılan devletlerin dışişleri bakanlıklarının siyasî direktörleri yahut buna eş statüdeki yüksek yetkililerden oluşur. Bakanlar Konseyinin kararlarını uygulamak ve Bakanlar Konseyi toplantıları arasındaki dönemlerde AGİT ilişkilerinin koordinasyonu, idaresi ve denetimini sağlamak üzere, Bakanlar Konseyine benzer şekilde, Yüksek Memurlar Komitesi adıyla Paris Şartı ile kurulmuştur. Düzenli olarak yapılan toplantılar dışında acil durumlarda toplanabilecek bir mekanizmadır. Bugüne kadar Yugoslavya ve Dağlık Karabağ konularında 4 acil toplantı yapmıştır. Acil durumlarda merkezdeki yetkililerin görev yerlerini bırakmaları gerektiğinden, Yüksek Konsey zaman içinde önemini yitimiş ve yetkilerinin çoğu Daimî Konsey tarafından devralınmıştır. 97’den beri yılda bir ekonomik forum olarak toplanır.
ff-) Güvenlik İşbirliği Forumu
Katılan devletlerin sürekli temsilcilerinden oluşur. Haftada bir kez Viyana’da toplanır. Avrupa’da güvenlik ve istikrarı güçlendirecek önlemler hakkında görüşme ve danışma organı olarak görev yapar. Forumun amaçları; silahların kontrolü, silahsızlanma ve güven ve güvenlik artırıcı önlemler konusunda görüşmeler, güvenlikle ilgili meselelerde düzenli danışmalar ve yoğun işbirliği, çatışma risklerini azaltma ve kararlaştırılan önlemleri uygulamaktır.
B-) İdari Organlar
aa-) Dönem Başkanı
AGİT’in güncel faaliyetlerinin koordinasyonu ve idari faaliyetler konusunda kapsamlı yetki ve sorumlulukla donatılmıştır. Bunlar, AGİT kurumları arasında koordinasyou sağlama, AGİT’i temsil etme, çatışma önleme, kriz yönetimi ve çatışma sonrası rehabilitasyon faaliyetlerinin gözetimini içerir.
Yukarıda açıklanan rotasyon ilkesi gereğince her yıl değişir. Kurumsallığı korumak için, önceki yılın dönem başkanı ve ondan önceki yılın dönem başkanı ile mevcut başkan bir troika oluşturur. Dönem Başkanı, çatışma önleme, kriz yönetimi ve uyuşmazlıkların çözümü hususlarında, troika’nın çevresinde sınırlı sayıda devletin katılımıyla ve belirli bir görevlendirme temelinde çalışacak ad hoc yönlendirme grupları oluşturabilir. Dönem Başkanı’nın AGİT’in varlığını ya da müdahalesini gerekli gördüğü kriz veya çatışma durumlarında özel temsilci atama yetkisi de vardır.
Dönem Başkanlığı 1992 Helsinki Belgesi ile kurumsallaşmıştır.
bb-) Sekreterya
Genel sekreter, dönem başkanının temsilcisidir ve ona yardımcı olmakla yükümlüdür. Görev alanına şu hususlar girer: Sekreterya ve AGİT yapı ve faaliyetlerinin yönetimi, AGİT toplantılarının hazırlanması ve yönetiminde Dönem Başkanıyla birlikte çalışmak, AGİT kararlarının uygulanmasını sağlamak, AGİT politikası ve uygulamalarının uluslararası alanda duyurulması ve tanıtılması, uluslararası kuruluşlarla ilişkilerin yürütülmesi, AGİT misyon ve kurumlarının Teşkilâtın kural ve yönetmelikleri ile uyumlu bir şekilde çalışmalarını sağlamak, Sekreterya ve Misyonların faaliyetleri hakkında politik organlara düzenli rapor vermek, Teşkilâtın faaliyetleriyle ilgili yıllık rapor hazırlamak.
Sekreterya 1992 Stockholm toplantısında oluşturulmuştur. Genel Sekreter, Bakanlar Konseyi’nce 3 yıl için atanır. Bu kurum çeşitli yapılardan ve bölümlerden oluşur. Örneğin; İnsan Kaynakları Bölümü ve Çatışma Önleme Merkezi gibi.. Ayrıca sekreterlik, AGİT saha faaliyetlerini destekler, diğer uluslar arası kişiler ile temas kurar, AGİT’e çeşitli alanlarda hizmetler sağlar.
cc-) Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi (ODIHR)
1990 Paris Şartı ile Serbest Seçimler Bürosu ismiyle Varşova’da kurulmıştur. 1992 Prag Belgesi ile yeni görevler üstlendi ve bugünkü ismini de aldı. Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi şu konularla ilgilenir: Demokratik seçimlerin desteklenmesi ve seçim süreçlerinin izlenmesi, demokratik kurumların, insan haklarının, sivil toplumun ve hukukun üstünlüğünün güçlenmesi ve gelişmesine katkıda bulunma, erken uyarı ve çatışma önleme konusunda özellikle insanî boyut üstlenimlerinin uygulanmasını takip etmek suretiyle katkıda bulunma.
ODIHR, seçimlerin gözlemlenmesi konusunda Avrupa’da başta gelen organdır. ODIHR, her yıl, AGİT alanında yapılan seçimlerin ulusal yasalara ve uluslararası standartlara uygun olarak yapılıp yapılmadıklarının değerlendirilmesi için gözlemcilerini seçim yerlerine göndermekte ve bunların koordinasyonunu sağlamaktadır. Seçim sürecinin bütün unsurları derinlemesine incelenebilmektedir. Ayrıca bu kurum AGİT’e katılan devletlerin seçim sistemlerini iyileştirebilmeleri için yardım projeleri sunar. Şubenin demokratikleşmeyle ilgili faaliyetleri, ilgilendikleri alanlar bakımından birbirlerinden ayrılan altı kısım içermektedir: Bunlar; hukukun üstünlüğü, sivil toplum, hareket özgürlüğü, cinsiyetler arasında eşitlik, insan ticareti ve din özgürlüğüdür.
ODIHR, katılan devletlerin AGİT çerçevesindeki insani boyutlu sözlerine uyup uymadıklarını izlemektedir. Ayrıca her yıl, AGİT çerçevesindeki insani boyutla ilgili taahhütlerin katılan devletlerce yerine getirilişini incelemek için toplantılar düzenlemektedir.
dd-) Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiseri (UAYK)
1992 Helsinki Belgesi ile oluşturulmuştur. Amacı, AGİT coğrafyasında çatışma potansiyeli taşıyan problemleri öngörüp, öncedem önlemektir. Önleyici diplomasi aracıdır. Görevi, azınlıkları içeren gerilimlerde mümkün olan en erken aşamada erken uyarı ve erken eylem sağlamaktır. Görevi gereği bağımsızdır, hangi durumlara müdahale edeceğine ve hangi aşamalarda müdahale edeceğine kendisi karar verir. Müdahalede bulunmak için izin veya icazet aramaz. Faaliyetlerini işbirliği ve gizlilik ilkesiyle yürütür. Her türlü kaynaktan bilgi toplayabilir. Yetkisinin 2 sınırı vardır: Örgütlü terörizmle bağlantılı azınlık sorunlarını ve bireysel ihlalleri inceleyemez. 3 yıl için görevlendirilir.
ee-) Medya Özgürlüğü Temsilcisi
1997’de oluşturulmuştur. Medya Özgürlüğü Temsilcisi, özgür ve açık bir toplum ve denetlenebilir bir hükümet sistemi için elzem olan, özgür, bağımsız ve çoğulcu bir medyanın gelişmesini sağlamakla görevlidir. Katılan devletlerden, medya kuruluşlarından ve ilgili NGO (hükümet dışı örgütler)’lardan bilgi toplamaya ve AGİT yükümlülüklerinin ciddi biçimde ihlali durumunda ilgili katılan devlet ve diğer taraflarla doğrudan bağlantı kurarak sorunun çözümüne katkıda bulunmaya yetkili olan Medya Özgürlüğü Temsilcisi, Dönem Başkanı ile yakın temas halinde çalışmak ve Daimî Konsey’e düzenli rapor vermekle görevlidir. Üç yıl için atanır.
ff-) AGİT Parlamenter Asamblesi (AGİT-PA)
Katılan devletlerden gelen 300’ü aşkın parlamenterden oluşan AGİTPA, parlamentolar arası diyalogu ve işbirliğini kolaylaştırmak ve AGİT faaliyetlerinde parlamenterlerin katkısını geliştirmek amacıyla kurulmuştur. Süreç içinde seçim gözlemciliği, insanî boyut üstlenimlerinin hayata geçirilmesini izleme, ziyaretler yapma gibi AGİT’e paralel görevler üstlenmiş ve kendi organlarını oluşturmuştur.
gg-) Uzlaştırma ve Tahkim Mahkemesi
Aralık 1994’te yürürlüğe giren Uzlaştırma ve Tahkim Sözleşmesi ile Sözleşmeye taraf olan AGİT katılımcı devletleri tarafından kendisine sunulan uyuşmazlıkları uzlaştırma ve eğer uygunsa tahkim yoluyla çözmek amacıyla kurulmuştur.
AGİT kurumu olmaktan çok AGİT ile ilişkili bir organdır ve sadece Uzlaştırma ve Tahkim Sözleşmesi’ne taraf olan ve mahkemenin masraflarını karşılayan devletler için hukuken bağlayıcıdır. AGİT’in standart uygulamasından farklı olarak diğer uluslararası mahkemelerde olduğu gibi hukuken bağlayıcı bir (uluslararası andlaşma niteliğinde olan) statüye göre kurulmuştur. Mahkeme daimî bir organ olmayıp, bir uyuşmazlığın mahkeme önüne sunulması durumunda uzlaştırmacı ve hakemler listesinden seçilen ad hoc Uzlaştırma Komisyonu ve bir ad hoc Tahkim Mahkemesi kurulması şeklinde çalışır. Mahkeme Cenevre’de faaliyet göstermektedir ancak henüz mahkemeye başvuru söz konusu olmamıştır.
AGİT İLKELERİ VE ÜSTLENİMLER
AGİT sistemi, AGİT’e giriş konusunda anlattığımız 3 gruba ayrılır ve buna 3 sepet denir: Güvenlik boyutu,Ekonomik boyut,İnsani boyut.
A-) Güvenlik
“Avrupa’da Güvenlikle ilgili Sorunlar” başlığını taşıyan birinci sepet, Avrupa’da güvenliği korumanın esaslarını düzenlemektedir. 10 temel ilkeyi kapsayan bu esaslar şu şekilde özetlenebilir:
Devletlerin egemen eşitliği ve egemen eşitliklerinde mündemiç olan haklara saygı,
Kuvvet kullanma veya kullanma tehdidinde bulunmaktan kaçınma,
Sınırların dokunulmazlığı
Devletlerin ülkesel bütünlüğü
Uyuşmazlıkların barışçı şekilde çözümlenmesi
İç işlere müdahale etmeme
İnsan haklarına saygı
Halkların eşit hakları ve self-determinasyonu
Devletlerarasında işbirliği
Milletlerarası yükümlülükleri iyi niyetle yerine getirme
Bu ilkeleri tamamlayıcı nitelikte, özellikle askerî alanda, güven artırıcı bazı önlemler, örneğin askeri manevraların önceden haber verilmesi, manevraların bir takvime bağlanması, askeri gözlemcilerin manevralara çağrılması da bulunmaktadır.
B-) Ekonomi
İkinci sepet “Ekonomi, Bilim ve Teknoloji ve Çevre Alanında İşbirliği” başlığını taşımakta ve bu alanlardaki işbirliğinin fiilen gerçekleştirilmesinin yöntemlerini saptamış bulunmaktadır.
C-) İnsani Boyut
Üçüncü sepet, “İnsanî ve Diğer Sahalarda İşbirliği”ne ilişkindir. İnsanî temas, bilgi alışverişi, kültürel alanda işbirliği ve değişim, eğitim alanında işbirliği ve değişim konularını ayrıntıları ile düzenlemiş bulunmaktadır.
